Wpływ Piusa XII (+1958) i Soboru Watykańskiego II (1962-1965) na reformę święceń niższych i subdiakonatu

Pontyfikat Piusa XII (+1958) to czas, w którym dokonała się reforma Wielkiego Tygodnia, a więc również Triduum Paschalnego. Wielu upatruje w tym podwaliny przyszłej reformy liturgii w ogólności, lecz mało kto zauważa wkład Piusa XII (+1958) w promowanie i zmianę sposobu myślenia o funkcjach ministranckich, a więc również święceniach niższych i subdiakonach, gdyż to duchowni byli we właściwym tego słowa znaczeniu ministrantami. Warto zatem przyjrzeć się tej tematyce nieco bliżej.

Na początku należy sobie uzmysłowić, jak wyglądała sytuacja związana ze święceniami niższymi i subdiakonatem między Soborem Trydenckim (1545-1563) a pontyfikatem Piusa XII (+1958). Nieudana odnowa święceń niższych Soboru Trydenckiego (1545-1563), który co prawda obronił hierarchię kościelną przed nawałą błędów protestanckich heretyków, nie uchronił tych stopni przed ową wąską ramą, w którą zostały one włożone w V w., kiedy to zaczęły być one przeznaczone dla kleru[1]. Ojcowie soborowi dostosowali te stopnie do ówczesnych potrzeb Kościoła, lecz te nowe zadania wprowadzono znowu do tej wąskiej ramy kleru. Nic więc dziwnego, że już wtedy istniały głosy, świadczące o redukcji święceń niższych[2]. Jednakże do aż tak drastycznego zabiegu nie doszło, gdyż mogło to osłabić Kościół w walce przeciwko herezji. Ojcowie widzieli bowiem w tych stopniach pewien sens. Oni dostrzegali potencjał tych urzędów, lecz nie myśleli o tym, by były one powszechne, lecz raczej by zachować je w hierarchii kleru. Kiedy więc utworzono seminaria duchowne, minoryści i subdiakoni zniknęli z życia parafialnego kościołów. To też spowodowało trudności teologiczno-praktyczne: skoro wyświęceni przebywają przez kilka lat w seminarium i de facto nie spełniają swoich funkcji wynikających z przyjętych święceń, to po co udzielać ich po kolei? Odpowiedzią na to pytanie było masowe wyświęcanie duchownych, którzy podczas jednej Mszy św. przyjmowali kilka stopni na raz[3]. Natomiast brak ministrów wyświęconych przy ołtarzach w poszczególnych parafiach, rodził niepokój wśród tych kapłanów, którzy nie mieli nikogo do pomocy na parafii i przy liturgii. Stąd oddolne inicjatywy udzielania zezwoleń na służbę przy ołtarzu chłopców i mężczyzn świeckich, ubranych w stroje kleryckie[4]. To istne novum, które nie było propagowane przez Sobór Trydencki (1545-1563) stało się przyczyną gwałtownej reakcji niektórych biskupów, jak i samej Świętej Kongregacji Obrzędów, którzy mówili ,,nie” dla służby świeckich przy ołtarzu. Karol Boromeusz (+1584), kardynał świętego Kościoła rzymskiego, zobligował swoich kapłanów, aby pod żadnym pozorem nie sprawowali Mszy św. przy asyście świeckiego usługującego[5]. Podobnie orzekła w 1604 r. wspomniana Kongregacja[6]. Czy to jednak sprawiło, że świeccy przy ołtarzu nie służyli? Wręcz przeciwnie, wszak sam Karol Boromeusz (jeszcze przed wydaniem dekretu Kongregacji) zmienił swoje podejście do tego tematu i zezwolił służyć świeckim mężczyznom przy ołtarzu. Nałożył przy tym na nich warunek, aby ubierali wówczas szaty kleryckie na siebie[7]. Decyzję Stolicy Apostolskiej złagodził natomiast Benedykt XIV (+1758), który w swojej Konstytucji ,,Eo quamvis” orzekł, że do ołtarza mogą być dopuszczani mężczyźni świeccy, którzy rozumieją łacinę i mają m.in. skończone siedem lat życia[8]. Tego wynikiem było praktycznie całkowite zastąpienie duchownych przez świeckich, choć – co jest istotne – była to ciągle ,,nadzwyczajna sytuacja”, gdyż duchownych po prostu brakowało.

Ówczesne realia można przyrównać do współczesnych czasów. Z dużą dozą prawdopodobieństwa można orzec, że częstotliwość odwiedzania przeciętnej parafii przez jakiegoś duchownego z niższymi święceniami była tożsama z częstotliwością służenia w przeciętnej parafii dzisiejszych ustanowionych czy to lektorów, czy akolitów. Dlatego należało coś z tym zrobić. Pierwotne nadużycie polegające na służeniu przy ołtarzu świeckich, było już tak powszechne, że zachwiała się cała idea święceń niższych: po co osobne święcenia, skoro świecki spełnia czynności akolitów podczas każdej Mszy św.? To pytanie na pewno towarzyszyło Piusowi XII (+1958), który podjął przełomową decyzję, wpływającą na dalsze losy święceń w XX i XXI wieku. Chodzi rzecz jasna o zawarte w Encyklice ,,Mediator Dei et hominum” z 1947 r. stwierdzenie, że należy nie tyle tolerować, ile aprobować obecność świeckich chłopców i mężczyzn przy ołtarzu[9]. Decyzja papieża znalazła swoje odzwierciedlenie w wydanej dwa lata później Instrukcji o ministrancie do Mszy św. Świętej Kongregacji Obrzędów, która na mocy tych wytycznych zniosła dekret z 1604 r. i również zaaprobowała obecność świeckich przy ołtarzu – z wyłączeniem kobiet – wypełniających zadania liturgiczne wtedy, gdy nie ma wystarczającej ilości duchownych[10].

Te wytyczne zostały odzwierciedlone w Konstytucji o Liturgii Świętej ,,Sacrosanctum Concilium” z 1963 r., która nie tylko aprobowała czynne uczestnictwo świeckich mężczyzn przy ołtarzu, ale nazwała ich czynności prawdziwymi funkcjami, spełnianymi w ramach aktu liturgicznego[11]. Zaś znaczenie podejmowanych czynności liturgicznych przez świeckich jako zadań przysługujących im z mocy samego chrztu, przedstawiła Konstytucja dogmatyczna o Kościele ,,Lumen gentium” z 1964 r. Zostało tam wyeksponowane kapłaństwo chrzcielne -źródło specyficznego posługiwania świeckich w Kościele (w tym w liturgii)[12]. Te decyzje wpłynęły na późniejszą reformę święceń niższych oraz zezwolenie na przystępowanie do nich również kobiet, co ogłosił papież Franciszek w 2021 r.

Widać więc, że te wszystkie zmiany są takim ciągiem przyczynowo-skutkowym, zapoczątkowanym przez biskupów, którzy z potrzeby chwili swoich Kościołów, zezwalali na przystępowanie do ołtarza osób świeckich. Z perspektywy czasu widać, że zrobili dobrą rzecz, lecz Stolica Apostolska jej nie zauważyła. Można było przecież takich ministrantów włączać w poszczególne urzędy, a tego nie robiono, zatrzymując stopnie świętego posługiwania dla kleru, który de facto spełniał je tylko w swoim wąskim, seminaryjnym gronie. Ten zabieg nie został uczyniony do dziś, gdyż zamiast włączyć tych, którzy pełnią czynności lektora i akolity w grono osób posługujących, to omija się ich, a właściwych usługujących wybiera spośród grup, które nigdy takich zadań nie spełniały.

Dawid Makowski

Bibliografia:

1. Croce W.: Die niederen Wiehen und Imre hierechische Wertung: Eine geschichtliche Studie. W: ,,Zeitschrift für Katolische Theologie”. T. LXX. Nr 3. 1948 (s. 257-314).
2. Górski E.: Święcenia niższe i wyższe. Studium historyczno-liturgiczne. Sandomierz: 1954.
3. Hamperek P.: Reforma święceń niższych i subdiakonatu. W: ,,Prawo Kanoniczne: kwartalnik prawno-historyczny”. 16/3-4, 1973 (s. 209-228).
4. Instrukcja Świętej Kongregacji Obrzędów o ministrancie do Mszy świętej. Rzym: 1949. W: ,,Acta Apostolica Sedis”. XLI. 1949 (s. 506-508).
5. Konstytucja dogmatyczna o Kościele ,,Lumen gentium”. Rzym: 1964. W: ,,Sobór Watykański II. Konstytucje, Konstytucje, dekrety, deklaracje”. Przybył M. Poznań: Pallottinum, 2002 (s. 99-166).
6. Konstytucja o Liturgii Świętej ,,Sacrosanctum Concilium”. Rzym: 1963. W: ,,Sobór Watykański II. Konstytucje, Konstytucje, dekrety, deklaracje”. Przybył MPoznań: Pallottinum, 2002 (s. 48-77).
7. Krakowiak C.: Święcenia niższe. Posługi i funkcje wiernych w liturgii. Lublin: TN KUL, 2019.
8. Pius XII: Encyklika ,,Mediator Dei et hominium“. Rzym: 1947. W: ,,Acta Apostolica Sedis”. Vol. XIV. Typis Polyglotis Vaticanis: 1947 (s. 547-563).
9. Sobór Trydencki (1545-1563): Kanony o sakramencie święceń, kan. VI. W: ,,Dokumenty Soborów Powszechnych”. T. IV. Opr. Baron A., Piteras H. Kraków: Wydawnictwo WAM, 2004 (s. 685-687).
10. Szwagrzyk T.: Ministrant do Mszy św. i jego ubiór. W: RBL. T. X. Nr 4-5. 1957 (s. 317-322).

Netografia:

1. Dufour S.: La sacramentalitė du sous-diaconat et des ordes mineurs. W: ,,Salve Regina” [online] http://salveregina.com/index.php?title=La_sacramentalit%C3%A9_du_sous-diaconat_et_des_ordres_mineurs, [dostęp: 15.08.2021].
2. Eholzer T.: Der Dienst der Ministranten. W: ,,Pfarrei st. Willibald Oberwiesenacker“ [online] https://oberwiesenacker.bistumeichstaett.de/fileadmin/pfarreien/pfarrei/obe-rwiesenacker/Ministrantendienst_korr.pdf, [dostęp: 26.04.2021].

3. Minor Orders. W: ,,New Advent” [online] https://www.newadvent.org/cathen/10332b.htm, [dostęp: 10.05.2021].

[1] Croce W.: Die niederen Wiehen und Imre hierechische Wertung: Eine geschichtliche Studie. W: Zeitschrift für die Katolische Theologie”. T. LXX. Nr 3. 1948, s. 278.

[2] Zob. Krakowiak C.: Święcenia niższe. Posługi i funkcje wiernych świeckich w liturgii. Lublin: TN KUL, 2019, s. 34.

[3] Zob. Rittner E.: Prawo Kościelne Katolickie. T. I. Lwów: 1878, s. 88. 109.

[4] Zob. Zob. Croce W.: Die niederen Wiehen und Imre hierechische Wertung: Eine geschichtliche Studie. W: ,,Zeitschrift für die Katolische Theologie”. T. LXX. Nr 3. 1948, s. 308.

[5] Zob. Szwagrzyk T.: Ministrant do Mszy św. i jego ubiór. W: ,,Ruch Biblijny i Liturgiczny“. T. X. Nr 4-5. 1957, s. 319.

[6] Zob. Eholzer T.: Der Dienst der Ministranten. W: ,,Pfarrei st. Willibald Oberwiesenacker“ [online] https://oberwiesenacker.bistumeichstaett.de/fileadmin/pfarreien/pfarrei/oberwiesenacker/Ministrantendienst_korr.pdf, [dostęp: 26.04.2021].

[7] Zob. Szwagrzyk T.: Ministrant do Mszy św. i jego ubiór. W: ,,Ruch Biblijny i Liturgiczny“. T. X. Nr 4-5. 1957, s. 319.

[8] Minor Orders. W: ,,New Advent” [online] https://www.newadvent.org/cathen/10332b.htm, [dostęp: 10.05.2021].

[9] Zob. Pius XII: Encyklika ,,Mediator Dei et hominium“. Rzym: 1947, IV, 2. W: ,,Acta Apostolica Sedis“. Vol. XIV. Typis Polyglotis Vaticanis: 1947, s. 547-563.

[10] Zob. Instrukcja Świętej Kongregacji Obrzędów o ministrancie do Mszy świętej. Rzym: 1949, nr III-V. W: ,,Acta Apostolica Sedis”. XLI. 1949, s. 506-508.

[11] Zob. Konstytucja o Liturgii Świętej ,,Sacrosanctum Concilium”. Rzym: 1963, nr 29. W: ,,Sobór Watykański II”. Red. Przybył M Poznań: Pallottinum, 2002, s. 56.

[12] Zob. Konstytucja dogmatyczna o Kościele ,,Lumen gentium”. Rzym: 1964, nr 31-33. W: ,,Sobór Watykański II”. Red. Przybył M. Poznań: Pallottinum, 2002, s. 135.