Czym jest modlitwa psalmami?

Tematem kolejnej publikacji wpisującej się w serię pt. ,,O liturgii słów kilka” jest Liturgia Godzin, a więc modlitwa Psalmami. W tym tekście zostanie ukazana istota odmawiania godzin kanoniczych, znaczenie Psalmów w życiu codziennym z nawiązaniem do modlitwy Jezusa oraz łączność tej modlitwy z Mszą świętą.

Papież Paweł VI w swojej Konstytucji Apostolskiej Laudis canticum z 1970 r. napisał:

 ,,Pieśń uwielbienia, która rozbrzmiewa wiecznie w niebie, a którą Jezus Chrystus, Najwyższy Kapłan, wprowadził na to nasze ziemskie wygnanie, podjął Kościół na sposób stały i wierny w ciągu tylu wieków, nadając jej przedziwną różnorodnością form”[1].

Z poprzednich artykułów wiadomo już, że liturgia ma swoje źródło w Bogu i do Niego również prowadzi. Dlatego słusznie Paweł VI podkreśla, że to właśnie Chrystus przyniósł na ziemię tą formę modlitwy. To samo uczynił dwadzieścia cztery lata wcześniej Pius XII, który w swojej Encyklice Mediator Dei et hominium napisał:

,,Słowo Boże, przyjmując naturę ludzką, przyniosło na to ziemskie wygnanie ów hymn, który się śpiewa przez wieczność całą w nadziemskiej stolicy”[2].

Ta forma modlitwy została dana ludziom po to, aby mogli być przez nią uświęceni. J. Miazek podkreśla, że ziemska modlitwa Jezusa zawiera ową pieśń chwały[3]. Nic więc dziwnego, że Chrystus w Swoim życiu praktykował odmawianie Psalmów, a całe Jego życie było modlitwą[4], wszak

,,pierwsi chrześcijanie widzieli bowiem w psalmach modlitwę Chrystusa”[5].

Należy zauważyć, że Psalmy (tj, ,,pieśni chwały”) zawierają przesłanie na „każdą okazję”, gdyż są tam elementy błagań, dziękczynień, radości, proroctw, próśb, żali, współczucia, czy czułości. Dla zwykłych badaczy języka czy historii te teksty są ciekawymi dziełami kultury informującymi często o jakichś zdarzeniach historycznych, które należy pogłębić. Chrześcijanin widzi w nich jednak coś więcej – nawiązanie do Jezusa Chrystusa, w którego kontekście należy odczytywać całe Stare Prawo. Potwierdzeniem tego, że Psalmy opisują dzieła Pańskie, są słowa Mistrza:

,,To właśnie znaczyły słowa, które mówiłem do was, gdy byłem jeszcze z wami: Musi się wypełnić wszystko, co napisane jest o Mnie w Prawie Mojżesza, u Proroków i w Psalmach”[6].

Natomiast M. Miduch zauważa, że słowa Psalmów bardzo mocno oddziałują także na życie człowieka[7]. Jest to zatem forma modlitwy, w której przeżycia wierzącego są bardzo często tożsame z przeżyciami psalmisty, który w starożytności spisywał te słowa. Tego przykład można znaleźć w opisie ukrzyżowania według św. Mateusza, gdzie zostały zapisane słowa Pana pochodzące z Psalmu 22 [21][8]. Chrystus bowiem odczuwa opuszczenie przez Boga z powodu grzechów ludzi, za których właśnie się ofiaruje, wcześniej to uczucie przeżywał psalmista, lecz on poprzez swoje winy. Chrystus modli się słowami Psalmu i przywołuje je z pamięci, co świadczy o tym, że modlił się tymi tekstami na co dzień[9]. Jest to wysoce prawdopodobne, wszak wówczas istniał aramejski przekład psalmów, a więc słowa te zostały przetłumaczone z języka świątynnego jakim był hebrajski na język bardziej zrozumiały dla społeczeństwa – aramejski. To wszystko

,,miało na celu uczynienie z nich modlitwy codziennej, bliskiej każdemu człowiekowi, będącej zawsze pod ręką”[10].

Psalmy zatem zostały szczególnie uświęcone, ponieważ tymi słowami, którymi modli się dzisiejszy wierzący, modlił się sam Zbawiciel[11]. W tym kontekście można lepiej odczytać słowa Katechizmu Kościoła Katolickiego, który informuje, że Chrystus jest obecny w swoim Kościele również wtedy, gdy śpiewa się psalmy[12]. Teraz wyraźniej widać, że podstawą całej modlitwy jest Jezus Chrystus i Jego Pascha[13].

Czym jednak jest ,,modlitwa”? Słownik języka polskiego PWN podaje następujące jej definicje:

,,1. <>, 2. <<słowa wypowiadane przez modlącego się, teksty modlitewne mające ustaloną formę”[14].

Łącząc te dwa punkty w jedno można stwierdzić, że modlitwa to zwrócenie się do Boga poprzez wypowiedzenie jakichś (bardziej lub mniej sformalizowanych) słów, które zawierają jakąś intencję. Św. Klemens Aleksandryjski poucza:

,,Modlitwa jest mówieniem umysłu do Boga”[15].

Jego myśl rozwija Ewargiusz z Pontu, w słowach:

,,Modlitwa jest działaniem, które odpowiada godności umysłu albo jest wprost najwyższą i najczystszą aktywnością”[16].

W tej perspektywie jaśniej widać, że modlitwa jest celem oraz owocem życia, którego nie można oderwać od reszty czynności, gdyż podział na życie liturgiczne (w tym modlitewne), prywatne czy społeczne nie istnieje. Dlatego tak ważne jest dobre przygotowanie się do modlitwy, które wedle Ewargiusza obejmuje brak ospałości, zebranie myśli oraz uświadomienie sobie przed kim w tej modlitwie człowiek staje. Dopiero później Ewargiusz zaleca rozpoczęcie obrzędu[17]. Natomiast Nicetas z Remazjany podkreśla, że przystępując do czuwań trzeba uważać, by nie być obżartym czy też pijanym (również w sensie napicia się zbyt dużej ilości napojów bezalkoholowych), gdyż to przeszkadza modlitwie, która powinna obejmować ducha i umysł[18]. Dobra modlitwa bowiem odznacza się stanem beznamiętności, gdyż w przeciwnym razie istnieje zagrożenie, iż modlitwa stanie się grzechem[19]. Właśnie dlatego Nicetas przestrzega:

,,Istnieją […] czuwania, [które pochodzą] od złego, jak podaje Księga Przysłów: ponieważ sen został odsunięty od ich oczu: nie śpią bowiem, mówi, jeśli nie uczynią [czegoś] złego (Prz 4, 16). Lecz niech się oddalają, bracia, niech się oddalają od tego zakonu tego rodzaju czuwania; niech serce czuwających tej nocy stanie się zamknięte dla diabła, otwarte zaś na Chrystusa, abyśmy [tego], którego mamy na ustach, mieli także w sercu. Tylko wtedy nasze czuwania będę miłe, wtedy nocne trwanie na modlitwie [będzie] zbawienne, jeśli z odpowiednią gorliwością i szczerym poświęceniem będziemy ofiarować naszą służbę na boskie medytacje”[20].

Modlenie się sercem i ustami oznacza wyrażenie tego, co wewnętrzne na zewnątrz, a więc jest to pewien stopień czynnego udziału w liturgii[21]. Właśnie dlatego

,,sensem całego […] wysiłku jest spotkanie z Bogiem w sercu”[22].

Jest to cel każdej modlitwy również tej, która jest obecnie opisywana – Liturgii Godzin[23]. Paweł VI wydając swoje pismo dotyczące tej formy modlitwy podkreśla, że Liturgia Godzin jednoczy wszystkich ludzi należących do Ciała Chrystusa, tj. Kościoła, przez co jest Jego wspólnym głosem, w którym znajdują się prośby każdego członka tego ludu[24]. Taki stan rzeczy był i jest pragnieniem Mistrza, ponieważ chciał On, aby

,,życie, które rozpoczął w swym ziemskim ciele przez modlitwę i ofiarę, przetrwało […] w Kościele”[25].

Zwraca również na to uwagę Augustyn:

 ,,Bóg pragnie, abyśmy modląc się do Niego nie odłączali od Niego Syna, kiedy bowiem ciało Syna się modli, to nie odłącza się od swojej Głowy”[26].

Dlatego uświęcająca moc tej modlitwy sprawia, że wszyscy wierzący w Chrystusa mogą wspólnie wołać do Boga wraz z Pośrednikiem i dołączyć swoje intencje do Jego intencji, a więc zjednoczyć się z Chrystusem we wspólnym wołaniu do Ojca[27]. Właśnie dlatego modlitwa Psalmami nie jest tylko jakimś powtarzaniem 150 spisanych formułek, lecz jest to raczej

,,natchnione przez Ducha pouczenie […]. Odzwierciedla się w nim [w Bogu – przyp. własny] wieloraka w swych przejawach mądrość Stwórcy, Boga-Logosu, którego ukryte <<myśli>> potrafi poznać jedynie oczyszczony z […] namiętności umysł”[28].

Jest to zatem rozmowa, w której człowiek poznaje Bożą mądrość poprzez Psalmy oraz odpowiada na nią poprzez modlitwę ściśle określoną (np. na zakończenie). Słusznie zatem B. Nadolski uważa, że psalmy od początku były uważane za modlitwę[29].

Tutaj również może pojawić się pewien problem, który charakteryzuje się pytaniem o to, czy można jakoś połączyć modlitwę wspólną Kościoła (np. Liturgię Godzin) z modlitwą prywatną w zaciszu domowym. Problem ten wyjaśnia m.in. papież Paweł VI, który usilnie podkreśla, że nie ma żadnego dysonansu pomiędzy modlitwą prywatną a wspólnotową[30]. Jednak ta ostatnia powinna zawsze prowadzić oraz mieć swoje źródło w liturgii, którą jest m.in. odmawianie Psalmów z księgi zwanej brewiarzem. Ta forma liturgii wiedzie natomiast do Mszy św., z którą tworzy pewien krąg życia. Polega on na tym, że wszelkie działania chrześcijanina mające swoje źródło we Mszy św. są uświęcane w ciągu dnia poprzez konkretną godzinę kanoniczną (poranną (jutrznię poprzedzoną wezwaniem), przedpołudniową i południową oraz popołudniową (w ciągu dnia), wieczorną (nieszpory) i na zakończenie dnia (kompletę) oraz nocną (godzinę czytań)[31].Natomiast Ogólne Wprowadzenie do Liturgii Godzin wzmiankuje również o tym, że

,,Liturgia Godzin rozciąga na poszczególne pory dnia uwielbienie i dziękczynienie oraz wspomnienie tajemnic zbawienia, modlitwę błagalną i przedsmak niebieskiej chwały dany nam w Eucharystii”[32].

Skoro ,,człowiek jest stworzony przez Boga i zależny przez Niego” to również jego działania są zależne od Stwórcy[33]. Właśnie w tym celu człowiek może poprzez liturgiczną modlitwę Kościoła zjednać sobie u Absolutu wszelkie potrzebne łaski, o ile tylko będzie szczerze się modlił i zyska sobie przychylność Stwórcy z zastrzeżeniem tego, że Bóg nie jest zależny od człowieka. Właśnie w taki sposób modlili się wszyscy wierzący na przestrzeni wieków. Oni powoli odkrywali byt Boga, a wraz z tym uświadamiali sobie swoją małość i potrzebę zjednoczenia się z Panem, przy którym jest bezpiecznie. Przez to

,,człowiek powinien uznać i wyznawać władzę Stwórcy nad sobą”[34].

Przez wiele wieków świeccy nie modlili się Liturgią Godzin (dawniej zwaną ,,Brewiarzem rzymskim”), gdyż główna uwaga w tym względzie skupiała się na duchownych, którzy byli do tego zobowiązani. Dzisiejsi kapłani oraz diakoni są również do tego zobowiązani, jednak życzeniem Soboru Watykańskiego II było włączenie do tej modlitwy również tych, którzy nie przyjęli święceń[35]. Dla nich zaleca się szczególnie odmawianie jutrzni i nieszporów, czyli swoistych ram całego cyklu tej liturgii, poprzez którą można zostać zanurzonym w życie Trójjedynego Boga.

W Liturgii Godzin występują oczywiście Trzy Osoby Boskie, spośród których każda wykonuje konkretne działanie. Oczywiście ogólne i podstawowe funkcje Boga w Trzech Osobach zostały opisane już w poprzednich tekstach, zwłaszcza w pierwszym artykule tego cyklu, lecz warto tutaj przedstawiać Ich działanie w tej formie modlitwy. Nie powinno nikogo dziwić, że Bóg Ojciec jest adresatem tych błagań. T. Bać zauważa, że w liturgicznej modlitwie chrześcijan Bóg Ojciec objawia się na dwa sposoby: po pierwsze objawia On Siebie ludziom[36], a po drugie jest On Dobrym Bogiem przyjmującym intencje ludu[37]. Zwrócenie swojej modlitwy do Ojca jest wyrazem synowskiej czci, którą składa się Najwyższemu, a więc Bóg występuje tutaj również jako zatroskany Ojciec ludzkości. W tej wielkiej trosce i miłości względem ludzi zrodził się przed wiekami Syn, który został posłany na świat, aby odkupić całe stworzenie. Poprzez podwójną naturę Boga Syna (bosko-ludzką) Liturgia Godzin zawiera podwójne znaczenie Jego posłannictwa – Pośrednika oraz Mistrza. W pierwszym wymiarze jest On tym, który zanosi prośby wiernych do Ojca i oręduje za nimi u Boga. Natomiast w drugim wymiarze jest On pierwszym modlącym się, z którego głosem łącza się prośby ludu[38]. Poucza o tym Augustyn:

,,Nasz Pan Jezus Chrystus, Syn Boży, powinien być jedynym Zbawicielem swego ciała, Ten, który się za nas modli, w nas się modli i do którego my się modlimy: modli się za nami jako nasz kapłan, modli się w nas jako nasza Głowa; do Niego my się modlimy jako do Boga naszego. Rozpoznajemy przeto nasze głosy w Nim, ale także Jego głos w nas”[39].

T. Bać reasumuje działanie Drugiej Osoby Trójcy Świętej, w następujący sposób:

 ,,Jezus Chrystus […] jest więc Mistrzem i wzorem każdej modlitwy chrześcijańskiej. To On uczy i wskazuje, jak modlić się nieustannie i po chrześcijańsku. Ten sam Chrystus – w tajemnicy swojej Paschy jest także Pośrednikiem, dzięki któremu Kościół może zanurzyć cały świat w tajemnicy Jego Paschy. Dzięki takiemu Mistrzowi […] modlitwa Kościoła osiąga i realizuje to, co sam Chrystus, umiłowany Syn Ojca, czyni przed Jego obliczem”[40].

Natomiast Duch Święty tworzy swoistą jedność pomiędzy bytem nieboskima Bytem Najwyższym. Dzięki Niemu wszyscy modlący się tą liturgią tworzą więź tak ze sobą, jak i z Bogiem. Właśnie w Nim składane są wszelakie intencje Ojcu przez Chrystusa, ponieważ to Duch Święty błaga za człowiekiem (i jego prośbą) u Ojca, gdy ten nie potrafi się modlić. Trzeba przyznać rację stwierdzeniu, które informuje, że

,,bez działania Ducha Świętego nasze próby modlitwy […] oznaczałyby chaos równy zamieszaniu związanemu z budowlą wieży Babel”[41].

Właśnie dlatego obecność Ducha Świętego pozwala wierzącym usłyszeć słowo Boga i odpowiedzieć na nie, poprzez uwielbienie składane Ojcu, dzięki któremu możliwe będzie przebóstwienie. Bardzo dobrze wiedzieli o tym pierwotni mnisi, którzy śpiewając Psalmy w obcym języku uważali, że

,,w jakiś sposób są «organami» Ducha Świętego. Byli pewni, że dzięki ich wierze z wersetów Psalmów wyzwoli się swoista «energia» Ducha Świętego”[42].

To przekonanie wiązało się z adresowaniem Psalmów do Trójjedynego Boga, w konsekwencji czego dodano w IV w. do nich konkluzję trynitarną, którą kończy się dzisiaj większość Psalmów w brewiarzu. Nie chcąc wchodzić głębiej w historię kształtowania się tej modlitwy, należy zauważyć, że wiek później dołączono do tej oracji specjalny początek – incipit Psalmu 70 [69], który odtąd

,,stał się jak gdyby wejściowym portykiem Liturgii Godzin”[43].

W ciągu wieków dodano też m.in. Modlitwę Pańską, dzięki czemu wierzący odmawia ją trzy razy dziennie (podczas jutrzni, Mszy św. oraz nieszporów).

Warto teraz omówić charakterystyczne cechy każdej z tych godzin:

1. Invitatorium – jest to część wprowadzająca w dalsze godziny kanonicze. Składa się ono z antyfony, która przeplata Psalm 95, 100, 67 lub 24 (w zależności od dnia).
2. Godzina Czytań – część Liturgii Godzin, którą przez wieki odmawiano w nocy. Obecnie można ją również sprawować o innych porach. Składa się z wezwania (,,Boże wejrzyj…”), hymnu naświetlającego dany obchód, trzech Psalmów z tyloma antyfonami, werset będący przejściem od śpiewu do czytań, dwa czytania (jedno z Pisma Świętego z responsorium; drugie z Ojców Kościoła lub z hagiografii z responsorium), hymn ,,Ciebie Boga chwalimy…” (wersja ludowa ,,Te Deum laudamus”. Odmawia się go w święta i uroczystości poza Wielkim Postem)[44].
3. Jutrznia – modlitwa poranna Kościoła. Składa się z wezwania (,,Boże wejrzyj…”), hymnu naświetlającego dany obchód, psalmodii składającej się z trzech antyfon, dwóch psalmów i kantyku (pomiędzy Psalmami), czytania oraz responsorium, kantyku Zachariasza (,,Błogosławiony Pan, Bóg Izraela…”) z antyfoną, prośby o uświęcenie danego dnia, Modlitwa Pańska, modlitwa wieńcząca całą godzinę oraz werset końcowy (z błogosławieństwem).
4. Modlitwa w ciągu dnia – dzieli się na trzy części (przedpołudniową, południową i popołudniową). Każda z nich wygląda tak samo pod względem struktury. Mianowicie, rozpoczyna się wersetem (,,Boże wejrzyj…”), hymnem na daną porę dnia, trzech psalmów z tyloma antyfonami, czytania oraz wersetu, modlitwy, zakończenia (z błogosławieństwem).
5. Nieszpory – modlitwa wieczorna Kościoła. Jej struktura składa się z wersetu wstępnego (,,Boże wejrzyj…”), hymnu naświetlającego dany obchód, psalmodii (dwóch psalmów i pieśni), czytania i responsorium, kantyku Najśw. Maryi Panny (,,Wielbi dusza moja Pana…”) z własną antyfoną, modlitwy błagania z intencją za zmarłych, Modlitwy Pańskiej, modlitwy wieńczącej godziny oraz wersetu końcowego (z błogosławieństwem).
6. Kompleta – modlitwa przed snem. Składa się z wersetu rozpoczynającego (,,Boże wejrzyj…”), rachunku sumienia z aktem pokuty (spowiedź powszechna, forma dialogowana lub tropy (wybiera się jedną z trzech)), hymnu dostosowanego do danego obchodu, jednego lub dwóch psalmów, krótkiego czytania, kantyku Symeona (,,Teraz o Panie…”), modlitwy wieńczącej godzinę, wersetu końcowego z prośbą o dobrą noc i szczęśliwą śmierć (z błogosławieństwem). Po komplecie również występuje antyfona do Najświętszej Maryi Panny.

Widać zatem, że Liturgia Godzin wraz ze Mszą świętą może sprawić, że każda chwila naszego dnia zostanie uświęcona i ofiarowana Bogu. Warto zatem włączyć się do tej modlitwy Kościoła, która jest liturgią – każdy wierzący siedzący czy to w pociągu, czy w domu, czy w pracy sprawuje wówczas liturgię. Dlatego tak ważne jest zrozumienie tego faktu, że nie jest to prywatna pobożność, jaką są np. litanie, lecz jest to modlitwa całego Kościoła. Przez to tym bardziej staje się niezrozumiały brak tej formy modlitwy w parafiach. Słusznie zatem M. Matuszewski zadaje pytanie:

,,Jakie miejsce zajmuje Liturgia godzin w życiu indywidualnym polskiego katolika? […] Gdzie się podziały niedzielne Nieszpory, i w której polskiej katedrze celebrowane są świąteczne jutrznie?”[45]

Zdaje się, że odpowiedzią na to pytanie po raz kolejny jest brak katechez, ponieważ mimo tego, że reforma brewiarza przyniosła większą dostępność tej formy modlitwy dla świeckich, to w gruncie rzeczy mało się zmieniło w realiach parafialnych, a może i nawet pogorszyło, skoro już nie ma niedzielnych nieszporów. Człowiek wierzący zatem otrzymując brewiarz (nawet przypadkowo) nie wie, jak z niego korzystać, a tym bardziej nie wie, o co w tej modlitwie chodzi. Kluczem zatem do praktykowania tej formy modlitwy jest żywy wykład połączony z celebracją wspólnotową w parafii, która ukaże sposób odmawiania psalmów[46].

Dawid Makowski

Bibliografia

1. Bać T.: Teologia i duchowość Liturgii Godzin. W: Liturgia uświęcenia czasu – rozumieć, aby lepiej uczestniczyć. Hadalski J. Poznań: Hlondianum, 2017.
2. Biblia Tysiąclecia. IV. Poznań: Pallottinum, 2003.
3. Ewargiusz z Pontu: O modlitwie. W: Przekł. Bielawski K., Nieścior L. Wyd. III. Kraków: TYNIEC Wydawnictwo Benedyktynów, 2013.
4. Ewargiusz z Pontu: Preaneticus, 561. W: Desprez Vincent: Początki monastycyzmu tom 2. Dzieje monastycyzmu chrześcijańskiego do Soboru Efeskiego (431). Przekł. Dembska J. Kraków: 1999.
5. Jan Paweł II: Liturgia Godzin liturgią Kościoła. Rzym: 2001.
6. Katechizm Kościoła Katolickiego. II (popr.). Poznań: Pallottinum, 2002.
7. Klemens Aleksandryjski: Kobierce. 
8. Kunzler M.: Liturgia Kościoła. Przekł. Balter L. Poznań: Pallottinum, 1999.
9. Matuszewski M.: Wychowanie i duszpasterstwo liturgiczne ważnym postulatem Konstytucji o Liturgii. Problem aktualny dzisiaj. W: Źródło i szczyt. Konstytucja o Liturgii Świętej ,,Sacrosanctum Concilium” dzisiaj. Porosło K. Wyd. I. Kraków: 2011.
10. Miazek J.: Teologia i duchowość Liturgii Godzin. W: Liturgia uświęcenia czasu – rozumieć, aby lepiej uczestniczyć. Hadalski J. Poznań: Hlondianum, 2017.
11. Miduch M.: Psalmy: Modlitwa Izraela – Modlitwa Chrystusa – Modlitwa Kościoła. W: Duchowość kształtowana przez liturgię. Porosło K. Wyd. I. Kraków: 2017.
12. Nadolski B.: Wprowadzenie do liturgii. Kraków: Wydawnictwo WAM, 2004.
13. Nicetas z Remazjany: O czuwaniach sług Boga. Jóźwiak M. Wrocław: Wydawnictwo TUM Wrocławskiej Księgarni Archidiecezjalnej, 2015.
14. Ogólne Wprowadzenie do Liturgii Godzin. Poznań: Pallottinum, 1992.
15. Psalmy w tradycji Kościoła. W: Liturgia Godzin z Janem Pawłem II i Benedyktem XVI. Tarnów: Wydawnictwo BIBLOS, 2007.
16. Sinka T.: Zarys liturgiki. VII (popr.). Kraków: Wydawnictwo Instytutu Teologicznego Księży Misjonarzy, 2018, s.257.
17. Sobór Watykański II: Konstytucja o Liturgii Świętej ,,Sacrosanctum Concilium”, pkt. 99.W: Sobór Watykański II. Konstytucje, dekrety, deklaracje. Tłum. Przybył M. Poznań: Pallottinum, 2002.

Netografia

1. W: ,,Słownik języka polskiego PWN” [online] https://sjp.pwn.pl/szukaj/modlitwa.html, [dostęp: 10.02.2021].
2. Paweł VI: Konstytucja Apostolska ,,Laudis canticum”. W: ,,Opoka” [online] https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/pawel_vi/konstytucje/laudis_canticum_01111970.html, [dostęp: 10.02.2021].
3. Pius XII: Mediator Dei et hominium. W: ,,Opoka” [online] https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/pius_xii/encykliki/mediator_dei_20111947.html#m11, [dostęp: 10.02.2021].
4. Szczeblewski Ł.: Wspólnotowa celebracja Liturgii Godzin. W: ,,Opoka” [online] https://opoka.org.pl/biblioteka/T/TA/TAL/ms201507-08_wspolnota.html, [dostęp: 11.02.2021].

[1] Paweł VI: Konstytucja Apostolska ,,Laudis canticum”. W: ,,Opoka” [online] https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/pawel_vi/konstytucje/laudis_canticum_01111970.html, [dostęp: 10.02.2021].

[2] Pius XII: Mediator Dei et hominium. W: ,,Opoka” [online] https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/pius_xii/encykliki/mediator_dei_20111947.html#m11, [dostęp: 10.02.2021].

[3] Por. Miazek J.: Teologia i duchowość Liturgii Godzin. W: Liturgia uświęcenia czasu – rozumieć, aby lepiej uczestniczyć. Red. Hadalski J. Poznań: Hlondianum, 2017, s. 358.

[4] Zob. Tamże, s. 357-358.

[5] Kunzler M.: Liturgia Kościoła. Przekł. Bater L. Poznań: Pallottinum, 1999, s. 560.

[6] Łk 24, 44.

[7] Por. Miduch M.: Psalmy: Modlitwa Izraela – Modlitwa Chrystusa – Modlitwa Kościoła. W: Duchowość kształtowana przez liturgię. Red. Porosło K. Wyd. I. Kraków: 2017, s. 43. 

[8] Zob. Mt 27, 46; Ps 22 [21]. W: Biblia Tysiąclecia. Wyd. IV. Poznań: Pallottinum, 2003.

[9] Tego zdania jest również M. Miduch. Por. Miduch M.: Psalmy: Modlitwa Izraela – Modlitwa Chrystusa – Modlitwa Kościoła. W: Duchowość kształtowana przez liturgię. Red. Porosło K. Wyd. I. Kraków: 2017, s. 48-49.

[10] Tamże, s. 49.

[11] ,,Ewangelia ukazuje nam często modlącego się Chrystusa: podczas chrztu […] (Łk 3, 21n), przed powołaniem Apostołów (Łk 9, 28), przy cudownym rozmnożeniu chleba (Mt 14, 19; 15, 36; Mk 6, 41; 8, 7; Łk 9, 16; J 6, 11), w czasie przemienienia na górze (Łk 9, 28n), przy uzdrowieniu głuchoniemego (Mk 7, 34), podczas wskrzeszenia Łazarza (J 11, 41nn), przed […] wyznaniem wiary przez Piotra (Łk 9, 18), kiedy uczył swych uczniów modlitwy (Łk 11, 1), po powrocie z misji […] (Mt 11, 25nn; Łk 10, 21nn), gdy błogosławił dzieci (Mt 19, 13) i kiedy się modlił za Piotra (Łk 22, 32)”. Por. Ogólne Wprowadzenie do Liturgii Godzin. Poznań: Pallottinum, 1992, pkt. 4.

[12] Por. Katechizm Kościoła Katolickiego. Wyd. II (popr.). Poznań: Pallottinum, 2002, pkt. 1088.

[13] Por. Bać T.: Teologia i duchowość Liturgii Godzin. W: Liturgia uświęcenia czasu – rozumieć, aby lepiej uczestniczyć. Red. Hadalski J. Poznań: Hlondianum, 2017, s. 370.

[14]Modlitwa. W: ,,Słownik języka polskiego PWN” [online] https://sjp.pwn.pl/szukaj/modlitwa.html, [dostęp: 10.02.2021].

[15] Klemens Aleksandryjski: Kobierce, VII, 39, 6.

[16] Ewargiusz z Pontu: O modlitwie. W: Przekł. Bielawski K., Nieścior L. Wyd. III. Kraków: TYNIEC Wydawnictwo Benedyktynów, 2013, s. 17.

[17]Por. Ewargiusz z Pontu: Preaneticus, 561. W: Desprez Vincent: Początki monastycyzmu tom 2. Dzieje monastycyzmu chrześcijańskiego do Soboru Efeskiego (431). Przekł. Dembska J. Kraków: 1999, s. 102.

[18]Por. Nicetas z Remazjany: O czuwaniach sług Boga. Red. Jóźwiak M. Wrocław: Wydawnictwo TUM Wrocławskiej Księgarni Archidiecezjalnej, 2015, s. 43. Zdaniem tegoż świętego taki stan przeszkadza również w przyjmowaniu darów Ducha Świętego.

[19] Por. Tamże, s. 43; Ewargiusz z Pontu: O modlitwie. W: Przekł. Bielawski K., Nieścior L. Wyd. III. Kraków: TYNIEC Wydawnictwo Benedyktynów, 2013, s.15; Ps 108, 7.

[20] Nicetas z Remazjany: O czuwaniach sług Boga. Red. Jóźwiak M. Wrocław: Wydawnictwo TUM Wrocławskiej Księgarni Archidiecezjalnej, 2015, s. 45.

[21] Ewargiusz jest zdania, że ten, kto się dobrze modli, jest teologiem, ponieważ poznaje istotę Boga. Por. Ewargiusz z Pontu: O modlitwie. W: Przekł. Bielawski K., Nieścior L. Wyd. III. Kraków: TYNIEC Wydawnictwo Benedyktynów, 2013, s. 37.

[22]Tamże, s. 14.

[23] Często można spotkać określenie ,,brewiarz”. Tym sformułowaniem opisywano tą formę modlitwy przed 1970 r.

[24] Por. Paweł VI: Konstytucja Apostolska ,,Laudis canticum”. W: ,,Opoka” [online] https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/pawel_vi/konstytucje/laudis_canticum_01111970.html, [dostęp: 10.02.2021].

[25] Pius XII: Mediator Dei et hominium. W: ,,Opoka” [online] https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/pius_xii/encykliki/mediator_dei_20111947.html#m11, [dostęp: 10.02.2021].

[26] Cyt. za.: Kunzler M.: Liturgia Kościoła. Przekł. Balter L. Poznań: Pallottinum, 1999, s. 561. 

[27] Por. Paweł VI: Konstytucja Apostolska ,,Laudis canticum”. W: ,,Opoka” [online] https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/pawel_vi/konstytucje/laudis_canticum_01111970.html, [dostęp: 10.02.2021].

[28] Ewargiusz z Pontu: O modlitwie. W: Przekł. Bielawski K., Nieścior L. Wyd. III. Kraków: TYNIEC Wydawnictwo Benedyktynów, 2013, s. 14.

[29] Nadolski B.: Wprowadzenie do liturgii. Kraków: Wydawnictwo WAM, 2004, s. 90.

[30] Por. Paweł VI: Konstytucja Apostolska ,,Laudis canticum”. W: ,,Opoka” [online] https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/pawel_vi/konstytucje/laudis_canticum_01111970.html, [dostęp: 10.02.2021].

[31] Jednak tą ostatnią można odmawiać w każdej chwili dnia. Jeśli stosuje się ją przed jutrznią, to można poprzedzać tą godzinę wezwaniem.

[32]Ogólne Wprowadzenie do Liturgii Godzin. Poznań: Pallottinum, 1992, pkt. 12.

[33] Tamże, pkt. 6.

[34] Miazek J.: Teologia i duchowość Liturgii Godzin. W: Liturgia uświęcenia czasu – rozumieć, aby lepiej uczestniczyć. Red. Hadalski J. Poznań: Hlondianum, 2017, s. 359.

[35] Por. Sobór Watykański II: Konstytucja o Liturgii Świętej ,,Sacrosanctum Concilium”, pkt. 99.W: Sobór Watykański II. Konstytucje, dekrety, deklaracje. Tłum. Przybył M. Poznań: Pallottinum, 2002, s. 70.

[36] Na wzór objawienia danego Mojżeszowi. Zob. Wj 3, 1-22.

[37] Por. Bać T.: Teologia i duchowość Liturgii Godzin. W: Liturgia uświęcenia czasu – rozumieć, aby lepiej uczestniczyć. Red. Hadalski J. Poznań: Hlondianum, 2017, s. 373.

[38] Por. Psalmy w tradycji Kościoła. W: Liturgia Godzin z Janem Pawłem II i Benedyktem XVI. Tarnów: Wydawnictwo BIBLOS, 2007, s. 7.

[39] Cyt. za.: Kunzler M.: Liturgia Kościoła. Przekł. Balter L. Poznań: Pallottinum, 1999, s. 561. 

[40] Tamże, s. 375.

[41] Tamże, s. 376.

[42] Jan Paweł II: Liturgia Godzin liturgią Kościoła. Rzym: 2001. W:Tamże, s. 11.

[43] Tamże.

[44] ,,Istnieje możliwość poszerzenia modlitwy czytań przez połączenie czytań z nabożeństwem wigilijnym: niedzielnym lub świątecznym […]”. Sinka T.: Zarys liturgiki. Wyd. VII (popr.). Kraków: Wydawnictwo Instytutu Teologicznego Księży Misjonarzy, 2018, s.257. Porządek jest następujący:

– werset „Boże, wejrzyj…”.

– hymn z godziny czytań.

– psalmodia z godziny czytań.

– czytania.

– kantyki.

– Ewangelia.

– fakultatywnie może tu wystąpić homilia.

– hymn: ,,Ciebie Boże, chwalimy…”.

– modły końcowe. Porządek zawzięty z: Tamże, s. 257-258.

[45] Matuszewski M.: Wychowanie i duszpasterstwo liturgiczne ważnym postulatem Konstytucji o Liturgii. Problem aktualny dzisiaj. W: Źródło i szczyt. Konstytucja o Liturgii Świętej ,,Sacrosanctum Concilium” dzisiaj. Red. Porosło K. Wyd. I. Kraków: 2011, s. 163.

[46] Więcej na temat sposobu odmawiania psalmów zob. Szczeblewski Ł.: Wspólnotowa celebracja Liturgii Godzin. W: ,,Opoka” [online] https://opoka.org.pl/biblioteka/T/TA/TAL/ms201507-08_wspolnota.html, [dostęp: 11.02.2021].