Dyptychy i wspomnienie biskupa miejsca w rycie bizantyjskim

Każde nabożeństwo, a zwłaszcza Boska Liturgia, sprawowana jest z błogosławieństwa lokalnego biskupa i w łączności z nim. Wynika to z nauczania apostolskiego (listów św. Pawła) i uczniów apostolskich, zwłaszcza św. Ignacego Antiocheńskiego. W swoich listach wielokrotnie mówił o roli biskupa w kontekście liturgiki i jedności Kościoła:

Uważajcie więc, aby mieć tylko jedną Eucharystię. Albowiem jest jedno Ciało naszego Pana Jezusa Chrystusa, i jeden Kielich jedności z Jego Krwią; jeden ołtarz; i tak jest jeden biskup, wraz z prezbiterami i diakonami[1]. Niech człowiek nie czyni nic związanego z Kościołem bez biskupa. Niech będzie uważana za właściwą Eucharystię taka, która jest sprawowana albo przez biskupa, albo przez tego, któremu to powierzył. Gdziekolwiek biskup by się pojawił, niech tam będzie lud; albowiem, gdzie jest Jezus Chrystusa, tam jest Kościół katolicki [tj. powszechny]. Jest niekanonicznym sprawowanie chrztu czy Wieczerzy Miłości bez biskupa[2].

Według rozumienia prawosławnych teologów oznacza to, że każde nabożeństwo, a zwłaszcza Boska Liturgia, sprawowane w jedności z prawowiernym biskupem lokalnym, jest zgromadzeniem Kościoła powszechnego. Innymi słowy, każde zgromadzenie eucharystyczne jest jednocześnie Kościołem lokalnym i pełnią Kościoła powszechnego[3]. Tradycja to jednak nie tylko Pismo Święte czy pisma Świętych Ojców i późniejszych teologów, ale też liturgika – i ta spisana, i ta praktykowana. Zatem, rola biskupa lokalnego w rycie bizantyjskim jest mocno zaznaczona w liturgice.

Antymins

Antymins to zeslawizowany termin „αντιμήνσιο”. Jest to zbitka dwóch słów: greckiego „anty”, czyli „zamiast”, oraz łacińskiego „mensa”, czyli stół. Antymins to płótno przedstawiające złożenie Chrystusa do grobu lub już będącego w grobie. Wszyte są w niego relikwie – to wynika z tego, że pierwsi chrześcijanie często celebrowali Eucharystię na grobach męczenników. Na antyminsie znajduje się podpis lokalnego biskupa, nazwa parafii oraz data wydania antyminsu danej wspólnocie. W przypadku zmiany biskupa, istnieją dwie praktyki. Pierwsza to taka, że wymienia się wszystkie antyminsy na terenie całej diecezji. Druga, że czeka się z tym na jakieś wielkie święta – różne, w zależności od lokalnej tradycji. Antymins zostaje również poświęcony w ramach wyświęcenia nowej cerkwi. Z pełnym tekstem sakramentu poświęcenia antyminsu w języku polskim można zapoznać się tutaj.

Antymins zawsze spoczywa złożony na cztery, na stole ołtarzowym, na jego środku. Zawinięty jest w ilition, czyli purpurowe płótno. Kapłan rozkłada antymins w trakcie Boskiej Liturgii, w momencie opuszczenia świątyni przez katechumenów – czyli po Ewangelii, a przed wielkim wejściem[4]. To antyminsie zostają postawione diskos z Barankiem oraz kielich eucharystyczny. Wszystko to wskazuje na paschalny wymiar Boskiej Liturgii – gdzie jest ofiara krzyżowa Chrystusa, ale także Jego Zmartwychwstanie.

Nawet jeśli Liturgia sprawowana jest z jakichś przyczyn poza świątynią – na ołtarzu polowym na pielgrzymce czy jakiejś dużej uroczystości – to zawsze obecny jest antymins, który wydaje biskup lokalny, jednocześnie w ten sposób błogosławiąc na celebrację Eucharystii w innym miejscu, aniżeli cerkiew. Jedynym wyjątkiem, gdy Liturgia nie jest sprawowana na antyminsie, to w niektórych tradycjach Wielka Sobota – wówczas na środku cerkwi znajduje się Grób Pański, a konkretnie płaszczanica. Płaszczanica to także płótno przedstawiające złożenie Chrystusa do grobu lub już w Nim będącego, jednakże nie ma tutaj podpisu biskupa, do tego materiał jest większy. I w tych niektórych tradycjach Boską Liturgię Wielkiej Soboty służy się właśnie na płaszczanicy. Warto tu także odnotować, iż w wielu tradycjach od Nocy Paschalnej płaszczanica po odniesieniu do części ołtarzowej zostaje tam aż do Wniebowstąpienia, i w Okresie Paschalnej to na niej rozkłada się antymins do celebracji Liturgii.

Antymins zatem wyraźnie podkreśla to, że każda Liturgia sprawowana jest z błogosławieństwa lokalnego biskupa i w łączności z nim, oraz że łączność eucharystyczna z kanonicznym biskupem oznacza jedność z Kościołem powszechnym a zarazem tworzeniem go w wymiarze lokalnym, a jednocześnie pełnym.

W niektórych tradycjach dodatkowym wyrazem łączności danej wspólnoty ze swoim biskupem jest jego tron, obecny we wszystkich świątyniach, a nie tylko w katedrze. W tradycjach arabskiej i greckiej znajduje się on przed ikonostasem po prawej stronie patrząc od wejścia, zaś w serbskiej to swego rodzaju okrągłe podwyższenie na środku cerkwi. Ponadto, w tradycji arabskiej, jeśli w świątyni nie ma ambony, Ewangelię na Boskiej Liturgii diakon odczytuje z tronu biskupiego – jeśli jednak czyta ją prezbiter, wówczas obowiązuje inna reguła.

Sprawy związane z antyminsem dotyczą nie tylko prawosławnych, lecz również grekokatolików.

Wspominanie biskupa na nabożeństwach

Biskup lokalny, tj. diecezjalny, wspominany jest w piątym wezwaniu każdej pierwszej ektenii (tj. zawołaniach diakona lub prezbitera kończących się odpowiedziami, w zależności od typu ektenii, „Panie zmiłuj się” lub „Racz dać, o Panie”) wieczerni, jutrzni i Boskiej Liturgii. To wezwanie brzmi następująco: Za naszego biskupa N., za czcigodne kapłaństwo, w Chrystusie diakonię, za całe duchowieństwo i lud, do Pana módlmy się[5]. 

Modlitwa za biskupa lokalnego występuje także jako czwarte wezwanie ektenii żarliwej (czyli takiej, po której „Panie zmiłuj się” powtarza się trzy razy) na tych nabożeństwach. Jej treść jest taka:

Jeszcze módlmy się za naszego biskupa N. i za wszystkich w Chrystusie naszych braci[6].

Identyczne wezwanie, jako pierwsze, pojawia się w trakcie ektenii na końcu wielkiego powieczerza oraz połunoszcznicy (nabożeństwa o północy, w praktyce sprawowanego często nad ranem).

Modlitewne wspomnienie biskupa występuje również w ramach drugiego wezwania litiji, i rozpoczyna się tak samo, jak to z ektenii żarliwej, przy czym tu następuje rozwinięcie próśb wstawienniczych także za inne osoby.

W niektórych tradycjach na koniec wieczerni, jutrzni i/lub Boskiej Liturgii, śpiewane są życzenia długich lat:

Wielce błogosławionego N., biskupa [tytuł i jurysdykcja], przez Boga chronioną ojczyznę naszą, i wszystkich prawosławnych chrześcijan zachowaj Panie na długie lata[7].

Zazwyczaj po wspomnieniu ojczyzny wymienia się także – choć bez podania imienia – proboszcza parafii albo przełożonego/przełożoną monasteru oraz parafian. Taka wersja jest używana w Polsce, w innych krajach ta modlitwa może być nieco krótsza i np. ograniczać się do samego biskupa.

W trakcie Boskiej Liturgii modlitewne wspomnienie biskupa lokalnego pojawia się dodatkowo w kilku innych momentach. Pierwszym z nich jest proskomidia, czyli pierwsza część Liturgii, gdy przygotowywane są Święte Dary; kapłan wykrawając cząsteczki chleba, by potem wrzucić je do kielicha eucharystycznego, wspomina różne osoby w ramach konkretnych wezwań. Jedno z nich jest takie:

Wspomnij, Panie, Miłujący człowieka, cały episkopat prawosławny, biskupa naszego N., czcigodne kapłaństwo, w Chrystusie diakonię i całe duchowieństwo [natomiast w monasterach: naszego archimandrytę N., lub: naszego igumena N., braci i współsłużących z nami, kapłanów, diakonów, i wszystkich braci naszych], które z Twego miłosierdzia powołałeś do Twojej wspólnoty, najłaskawszy Władco[8].

Drugim takim momentem, na Liturgiach św. Jana Chryzostoma oraz św. Bazylego Wielkiego, jest wielkie wejście. Wówczas w ramach procesji z Darami – w trakcie przechodzenia przez świątynię lub już stojąc przed ikonostasem, w zależności od tradycji lokalnej – diakon lub prezbiter mówi donośnie:

Niech Pan Bóg wspomni w królestwie swoim naszego biskupa N., (nazwa diecezji), w każdym czasie, teraz i zawsze, i na wieki wieków[9].

Trzecim momentem wspomnianych wyżej Liturgii jest końcowa część Anafory Eucharystycznej, po hymnie do Bogurodzicy (zwyczajnym lub świątecznym, w zależności od dnia), wygłaszana przez kapłana lub też wszystkich celebrujących:

Przede wszystkim wspomnij, Panie, naszego biskupa N., któremu pozwól, aby w świętym Twoim Kościele w pokoju, bezpieczeństwie, czci, zdrowiu i przez długie lata głosił w sposób prawy słowo Twojej prawdy[10].

Tutaj należy także zaznaczyć, iż w tych wszystkich wymienionych momentach zawsze jest wspominany biskup lokalny – tj. ordynariusz diecezji. Biskupi pomocniczy danej diecezji mogą, ale nie muszą być wymienieni – chyba, że jest to jurysdykcja (monaster, parafia lub też grupa parafii) danego biskupa pomocniczego, to wtedy jest on zawsze wymieniony. Również zwierzchnik całej autokefalii (tj. Cerkwi niezależnej, jak np. polska czy grecka) lub autonomicznej (Cerkwi w dużej mierze niezależnej, jak np. fińska) może być wymieniony przed biskupem diecezjalnym, ale nie musi. I nie ma tu znaczenia, jaki ma tytuł: metropolity, arcybiskupa, katolikosa/mafriana, papieża czy patriarchy – ponieważ każdy biskup jest sobie równy, i zwierzchnik danej Cerkwi lokalnej (autokefalicznej lub autonomicznej) ma jurysdykcję tylko na swoją diecezją, i tylko w sposób honorowy przewodniczy soborowi biskupów tej Cerkwi. Inaczej sprawa wygląda u grekokatolików, którzy raczej przed biskupem diecezjalnym, i ewentualnie zwierzchnikiem swojego Kościoła sui iuris, wymieniają papieża Rzymu. Również, jeśli na danym nabożeństwie są obecni jako goście biskupi z innych diecezji czy Kościołów lokalnych, to są oni wymienieni w ramach tych modlitw.

W obecności biskupa

Nabożeństwa sprawowane przez biskupa różnią się w poszczególnych momentach, do tego część elementów zależy od danej tradycji. Jednak w kontekście wspominania biskupa w rycie bizantyjskim nie sposób nie napisać o sytuacji, gdy Boską Liturgię sprawuje/-ą zwierzchnik/zwierzchnicy Cerkwi autokefalicznej/autokefalicznych. Wówczas są odczytywane tzw. dyptychy, tzn. zwierzchnicy wszystkich Cerkwi autokefalicznych – ich imiona i tytuły związane z obszarem jurysdykcji – według honorowej kolejności, związanej z nadaniem autokefalii (niezależności) danej wspólnocie. Ta kolejność ze względów historycznych różni się pomiędzy poszczególnymi Cerkwiami autokefalicznymi, jednakże zawsze obowiązują dwie zasady. Pierwsza: na początku są wymieniani patriarcha Konstantynopola, papież Aleksandrii i całej Afryki, patriarcha Antiochii i całego Wschodu, patriarcha Jerozolimy i całej Palestyny; do czasów schizmy pierwszym był wymieniany papież Rzymu. Druga zasada jest taka, że po starożytnych patriarchach wymieniani są pozostali patriarchowie, a następnie metropolici i arcybiskupi będący zwierzchnikami Cerkwi autokefalicznych. Niewymienienie danego zwierzchnika oznacza, że albo nie uznaje się danej Cerkwi za autokefaliczną (np. wszystkie Kościoły prawosławne uznają OCA, tj. Cerkiew amerykańską, za kanoniczną, ale nie wszystkie za autokefaliczną), albo że nie uznaje się danego zwierzchnika ale całą Cerkiew tak, albo że nie uznaje się całej Cerkwi (obecny casus Ukrainy). Drugi przypadek oznacza brak łączności tylko z danym biskupem i jego diecezją, trzeci zaś – z całą Cerkwią autokefaliczną, tj. wszystkimi jej diecezjami. Jednakże przez system autokefalii zawsze inna Cerkiew ma łączność z tą uznawaną przez niektóre, dlatego choć w pośredni sposób, to jedność Kościoła, w tym jedność eucharystyczna, jest zachowana. Co więcej, dotyczy to także tzw. Cerkwi orientalnych (dochalcedońskich/miafizyckich): przez to, że część kapłanów i wiernych z błogosławieństwa swoich biskupów lokalnych przyjmuje Eucharystię w obydwu wspólnotach, mimo nieobecności zwierzchników Cerkwi orientalnych w dyptychach Cerkwi rytu bizantyjskiego, częściowa jedność jest utrzymana.

We wszystkich tradycjach dyptychy są odczytane w ramach jednego z wezwań wielkiego wejścia – tj. procesji z Darami – przez zwierzchnika Cerkwi autokefalicznej. Jeśli jest ich więcej na jednej Liturgii, zazwyczaj odczytuje je ten starszy według dyptychów. Ten czytający pomija siebie – zostaje on wymieniony przez biskupa lub duchownych w następnym wezwaniu; w tradycji arabskiej każdy obecny biskup z osobna wymienia imię  patriarchy, stojąc przed nim.

W tradycjach wschodniosłowiańskich, w tym polskiej, dyptychy w trakcie Boskiej Liturgii występują również w dwóch innych miejscach. Pierwszym jest małe wejście, a ściślej: dyptychy wskakują pomiędzy troparion i kontakion (rodzaje hymnów dnia). Diakon uroczyście je wygłasza, zaś chór po każdym zwierzchniku śpiewa „Na mnogaja ljeta” („Na długie lata”). Gdy wymieniony jest zwierzchnik obecny na Liturgii, wówczas odwraca się w stronę wiernych, by ich pobłogosławić, zaś sam diakon niejako bardziej rozciągle wymienia jego imię i tytuł. Innym miejscem, gdzie wymieniane są dyptychy, to koniec Anafory Eucharystycznej – imiona i tytuły odczytuje zwierzchnik, pomijając siebie.

W tradycji serbskiej również po troparionie, a przed kontakionem, diakon wygłasza dwa wezwania, zakończone „Na mnogaja ljeta” ” („Na długie lata”): pierwsze jest za ojczyznę, zaś drugie za patriarchę. Jeśli na Liturgii obecni są także inni biskupi, to są oni wymieniani po kolei, każdy z osobna, i każdy wychodzi przed ikonostas, by pobłogosławić wiernych[11].

W tradycji arabskiej dopiero po trisagionie („Święty Boże…”) następują tzw. „taʿẓīmāt” („uwielbienia”). Występują one nie tylko w obecności patriarchy, ale często także, gdy Liturgię sprawuje dowolny metropolita – czyli w tradycji arabskiej biskup diecezjalny. To wezwanie składa się z imienia i pełnego tytułu biskupa – jest to pełny obszar jurysdykcji, ale także inne honorowe tytuły (np. „Pasterz Pasterzy”, „Ojciec Ojców” odnośnie patriarchy antiocheńskiego). Kończy się ono zawołaniem „li-takun sinīnuh ʿadīda” („niech lata jego będą długie”). Wezwanie najpierw powtarza diakon, potem duchowieństwo, a następnie chór[12].

Oczywiście, istnieje więcej tradycji lokalnych – tu zostały przedstawione tylko wybrane. W Kościołach greckokatolickich – tj. katolickich Kościołach wschodnich sui iuris – nie istnieje praktyka czytania dyptychów w takiej formie, jak u prawosławnych, ponieważ nie ma w Kościele katolickim obecnie systemu autokefalii.

Dominika Kovačević

Bibliografia:

1. Света Архијерејска Литургија и чин хиротоније Епископа Јеротеја, https://www.youtube.com/watch?v=qJfQ5pVP49s#t=1h3m56s, [11.08.2021].
2. List św. Ignacego Antiocheńskiego do Filadelfian, https://www.newadvent.org/fathers/0108.htm, [11.08.2021].
3. List św. Ignacego Antiocheńskiego do Smyreńczyków, https://www.newadvent.org/fathers/0108.htm, [11.08.2021].
4. Baczyński Andrzej, Kościół jako Eucharystia w: Rocznik Teologiczny, nr 56, z. 2, 2014, http://cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight-9b3af15a-d327-4316-90c1-8c5b1f489b31, [11.08.2021].
5. Mirković Lazar, Православна литургика или наука о богослужењу православне источне цркве, први опћи део, Сремски Карловци, 1918.
6. Boska Liturgia świętego ojca naszego Jana Chryzostoma, http://www.liturgia.cerkiew.pl/pages/File/docs/urgia_jana_chryzostoma.pdf, [11.08.2021].
7. http://www.liturgia.cerkiew.pl/pages/File/nuty/zakonczenie-liturgii[1].pdf, [11.08.2021].
8. Proskomidia, http://www.liturgia.cerkiew.pl/pages/File/docs/odlitwa-04-proskomidia.pdf, [11.08.2021].
9. القداس الإلهي من سيدة البلمند البطريركي – 06/10/2019, https://www.youtube.com/watch?v=69ZsybUqDx8#t=27m28s, [11.08.2021].

[1] List św. Ignacego Antiocheńskiego do Filadelfian, https://www.newadvent.org/fathers/0108.htm, [11.08.2021].

[2] List św. Ignacego Antiocheńskiego do Smyreńczyków, https://www.newadvent.org/fathers/0108.htm, [11.08.2021].

[3] Zob. więcej Baczyński Andrzej, Kościół jako Eucharystia w: Rocznik Teologiczny, nr 56, z. 2, 2014, s. 117-135, http://cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight-9b3af15a-d327-4316-90c1-8c5b1f489b31, [11.08.2021].

[4] Mirković Lazar, Православна литургика или наука о богослужењу православне источне цркве, први опћи део, Сремски Карловци, 1918, s. 102-103

[5] Boska Liturgia świętego ojca naszego Jana Chryzostoma, s. 1, http://www.liturgia.cerkiew.pl/pages/File/docs/urgia_jana_chryzostoma.pdf, [11.08.2021].

[6] Tamże, s. 7.

[7] http://www.liturgia.cerkiew.pl/pages/File/nuty/zakonczenie-liturgii[1].pdf, [11.08.2021].

[8] Proskomidia, s. 6, http://www.liturgia.cerkiew.pl/pages/File/docs/odlitwa-04-proskomidia.pdf, [11.08.2021].

[9] Boska Liturgia świętego ojca naszego Jana Chryzostoma, s. 11.

[10] Tamże, s. 19.

[11] Zob. Света Архијерејска Литургија и чин хиротоније Епископа Јеротеја, https://www.youtube.com/watch?v=qJfQ5pVP49s#t=1h3m56s, [11.08.2021].

[12] Zob. القداس الإلهي من سيدة البلمند البطريركي – 06/10/2019, https://www.youtube.com/watch?v=69ZsybUqDx8#t=27m28s, [11.08.2021].