Teologia II Modlitwy Eucharystycznej: Epikleza konsekracyjna
Hæc ergo dona, quǽsumus, Spíritus tui rore sanctífica, ut nobis Corpus et + Sanguis fiant Dómini nostri Iesu Christi. | Uświęć te dary mocą Twojego Ducha aby się stały dla nas Ciałem + i Krwią naszego Pana Jezusa Chrystusa. |
Bóg – Źródło wszelkiej świętości, jest teraz proszony przez kapłana, aby swoją mocą uświęcił te dary[1]. Mówi się tu o darach, ponieważ chleb i wino są nimi w podwójnym znaczeniu: przede wszystkim jest to dar Boga dla człowieka, bo człowiek wszystko od Niego otrzymał (por. 1 Kor 4, 7), ale jest to też dar, który jest składany przez człowieka Bogu z tego, co ten ma (por. Rdz 4, 2-4a). Stąd w modlitwach przygotowania darów wspomina się o hojności Bożej, dzięki której człowiek otrzymał chleb i wino – owoc pracy człowieka i natury[2]. Z ziemi bowiem wyrosły rośliny, które obradzały (por. Rdz 2, 11-12). Człowiek przynosi je więc przed oblicze Boże, aby Ten mocą Ducha za pośrednictwem Chrystusa, który występuje w osobie kapłana, pobłogosławił te daniny, jak niegdyś uczynił to Melchizedek na zapowiedź przyszłej ofiary (por. Rdz 14, 18-20). Duch Święty, który pochodzi od Ojca i Syna, jest więc przywoływany w celu zstąpienia na ten chleb i wino, aby dokonane zostało uświęcenie tychże darów[3]. Mówi się tu o chlebie i winie, ponieważ chleb oznacza zbawienie ciała, a wino symbolizuje zbawienie duszy[4]. Człowiek powstał bowiem z pierwiastka cielesnego i duchowego, przeto nic dziwnego, że potrzebuje on zarówno pokarmu duchowego, jak i cielesnego[5]. Konsekrowany chleb wskazuje również na mistyczne ciało Chrystusa, tj. Kościół, a konsekrowane wino wyraża ducha Kościoła[6]. Te dary w momencie konsekracji mają się stać dla człowieka Ciałem i Krwią Chrystusa[7]. W ten sposób stanowią one pokarm i napój duchowy (por. J 6, 54). Dokonuje się przy tym znak krzyża, aby znakiem oręża zbawienia pobłogosławić te dary i ukazać, że w ten sposób spływa na nie łaska Ducha Świętego[8]. On dawniej utworzył ciało Chrystusowi w łonie Najświętszej Maryi Panny, a teraz uświęca dary, w których Chrystus uobecni się trwale i substancjalnie[9]. Jak Duch uformował Go w łonie Matki Bożej, tak potem przygotował Go podczas męki, aby mógł być dany ludziom jako pokarm[10]. Dzięki temu człowiek odkupiony męką Chrystusa, oczekuje od Boga uświęcenia, którego spodziewa się na modlitwie[11]. Kościół jest bowiem społecznością świętych[12]. Jest nią jednak w istocie dlatego, że Duch unoszący się nad światem, stale napełnia wszystkich wiernych radością niebiańskiej chwały[13]. Dokonuje się to więc względem tych, którzy zbliżają się do Boga przez wiarę[14]. Oni bowiem mogą zostać włączeni w ten transcendentny akt liturgiczny dzięki Duchowi, który został im dany[15]. On bowiem przebóstwia człowieka[16]. Dlatego właśnie modlitwa liturgiczna w kościele jest tak bardzo ważna[17].
Dawid Makowski
(Bibliografia wyjątkowo znajduje się pod przypisami).
[1] MRpol, s. 316*.
[2] Zob. Tamże, s. 15*.
[3] Zob. Augustinus: De Trinitate, XV, 17, 27 (PL, XLII, 1080); Petrus Chrysolanus Mediolanensis Archiepiscopus: Oratio de Spiritu Sancto, VI (PL, CLXII, 1012).
[4] Zob. Petrus Damianus: Expositio Canonis Missæ, VII (PL, CXLV, 883).
[5] Zob. Petrus Abælardus: Expositio orationis Dominicæ, IV (PL, CLXXVIII, 614).
[6] Zob. Tenże: Epitome teologia, XXIX (PL, CLXXVIII, 1741).
[7] Zob. Ambrosius Mediolanensis: De Sacramentis, IV, 4 (PL, XVI, 440).
[8] Zob. Augustinus: Tractatus in Ioannis Evangelium, CXVIII, 5 (PL, XXV, 1949-1950).
[9] Zob. Paschasius Radbertus Corbeiensis Abbas: Liber de Corpore et Sanguine Domini, IV, 1 (PL, CXX, 1278-1279).
[10] Zob. Adelmannus Brixiensis: Epistola de Eucharistia sacramento (PL, CXLIII, 1292); Ambrosius Mediolanensis: De Mysteriis, IX, 53 (PL, XVI, 407); Petrus Chrysologus: Sermones, LXVII, 7 (PL, LII, 402).
[11] Zob. Cyprianus Carthaginensis: De Dominica oratione, XII (PL, IV, 527).
[12] Zob. Nicetas Remesianensis: Explanatio symboli, X (PL, LII, 871).
[13] Zob. Hilarius Pictaviensis: In Evangelium Matthaei, II, 6 (PL, IX, 927); Nicetas Aquileiensis: De Spiritus Sancti potentia, V (PL, LII, 856).
[14] Zob. Richardus S. Victoris: De Verbo incarnto, XII (PL, CXCVI, 1006).
[15] Zob. Basilius Magnus: Liber de Spiritu Sancto, XV, 36 (PG, XXXII, 132).
[16] Zob. Athanasius: Epistulæ ad Serapionem, I, 24 (PG, XXVI, 585).
[17] Zob. Iohannes Chrysostomus: De incomprehensibili Dei natura, III, 6 (PG, XLVIII, 725).
Autor serii pragnie podziękować Jego Ekscelencji Księdzu Biskupowi Adrianowi Putowi za pomoc przy redkacji pracy oraz przedstawienie poprawek, które zostały naniesone w tekście przed jego publikacją.
- LITERATURA ŹRÓDŁOWA W JĘZYKACH ORYGINALNYCH
Absalon Sprinckirsbacensis: Sermones. W: „Patrologia Latina”. Vol. CCXI. Paris: 1855 (s. 11-294).
Adamus Scotus: Epistola de triplici præfati tabernaculi pictura et de triplici genere contemplationis. W: „Patrologia Latina”. Vol. CXCVIII. Paris: 1855 (s. 791-796).
Adamus S. Victoris: Sequentiæ. W: „Patrologia Latina”. Vol. CXCVI. Paris: 1855 (s. 1423-1534).
Adelmannus Brixiensis: Epistola de Eucharistia sacramento. W: „Patrologia Latina”. Vol. CXLIII. Paris: 1853 (s. 1289-1296).
Adrevaldus Floriacensis Monachus: De Corpore et Sanguine Christi. W: „Patrologia Latina”. Vol. CXXIV. Paris: 1852 (s. 947-954).
Ælredus Rievallensis: Sermones de oneribus. W: „Patrologia Latina”. Vol. CXCV. Paris: 1855 (s. 361-498).
Agobardus Episcopus Lugdunensis: Contra Libros Quatuor Amalarii Abbatis. W: „Patrologia Latina”. Vol. CIV. Paris: 1864 (s. 339-350).
Alanus de Insulis: De articulis Catholicæ fidei. W: „Patrologia Latina”. Vol. CCX. Paris: 1855 (s. 593-617).
Alanus de Insulis: De VI alis cherubim. W: „Patrologia Latina”. Vol. CCX. Paris: 1855 (s. 265-280).
Alcuinus: Liber de Divinis Officis. W: „Patrologia Latina”. Vol. CI. Paris: 1851 (s. 1173-1286).
Alcuinus: Tractatus super ad Hebræos Epistolas. W: „Patrologia Latina”. Vol. C. Paris: 1863 (s. 1031-1084).
Alegerius: De sacramento corporis et sanguinis Domini. W: „Patrologia Latina”. Vol. CLXXX. Paris: 1855 (s. 727-855).
Alegerius: De sacrificio Missæ. W: „Patrologia Latina”. Vol. CLXXX. Paris: 1855 (s. 853-856).
Amalarius Metsensis: De Ecclesiasticis Officiis. W: „Patrologia Latina”. Vol. CV. Paris: 1864 (s. 985-1242).
Ambrosius Mediolanensis: De fide. W: „Patrologia Latina”. Vol. XVI. Paris: 1845 (s. 532-703).
Ambrosius Mediolanensis: De incarnationis dominicæ sacramento. W: „Patrologia Latina”. Vol. XVI. Paris: 1845 (s. 817-847).
Ambrosius Mediolanensis: De Mysteriis. W: „Patrologia Latina”. Vol. XVI. Paris: 1845 (s. 389-417).
Ambrosius Mediolanensis: De Sacramentis. W: „Patrologia Latina”. Vol. XVI. Paris: 1845 (s. 417-465).
Ambrosius Mediolanensis: In Epistolam ad Romanos. W: „Patrologia Latina”. Vol. XVII. Paris: 1845 (s. 45-184).
Ambrosius Mediolanensis: In Epistolam Beati Pauli ad Corinthios Primam. W: „Patrologia Latina”. Vol. XVII. Paris: 1845 (s. 183-276).
Amoenus: Enchiridion Veteris et Novi Testamenti. W: „Patrologia Latina”. Vol. LXI. Paris: 1847 (s. 1075-1080).
Angelomus Luxovensis: Enarrationes in Cantica Canticorum. W: „Patrologia Latina”. Vol. CXV. Paris: 1852 (s. 551- 628).
Anselmus Cantuariensis: Cur Deus homo. W: „Patrologia Latina”. Vol. CLVIII. Paris: 1853 (s. 360-432).
Anselmus Laudunensis: Enarrationes in Apocalypsin. W: „Patrologia Latina”. Vol. CLXII. Paris: 1854 (s. 1499-1586).
Anselmus Laudunensis: Enarrationes in Mattheaum. W: „Patrologia Latina”. Vol. CLXII. Paris: 1854 (s. 1227-1500).
Auctor Incertus: De Deo et nominibus ejus. W: „Patrologia Latina”. Vol. XXIII. Paris: 1845 (s. 1305-1308).
Auctor Incertus: De Trinitate. W: „Patrologia Latina”. Vol. XVII. Paris: 1845 (s. 509-546).
Auctor Incertus: Expositio Missæ Romanæ. W: „Patrologia Latina”. Vol. XCVI. Paris: 1862 (s. 1481-1502).
Auctor Incertus: Sermo de Beata Maria Virgine. W: „Patrologia Latina”. Vol. CLXXXIV. Paris: 1854 (s. 1013-1022).
Augustinus: Contra Faustum manichæum. W: „Patrologia Latina”. Vol. XLII. Paris: 1843 (s. 207-519).
Augustinus: Contra Maximinum. W: „Patrologia Latina”. Vol. XLII. Paris: 1843 (s. 743-819).
Augustinus: De civitate Dei. W: „Patrologia Latina”. Vol. XLI. Paris: 1864 (s. 13-805).
Augustinus: De doctrina Christiana. W: „Patrologia Latina”. Vol. XXXIV. Paris: 1845 (s. 15-121).
Augustinus: De Fide et Operibus. W: „Patrologia Latina”. Vol. XL. Paris: 1845 (s. 197-231).
Augustinus: De Genesi ad Litteram Libri Duodecim. W: „Patrologia Latina”. Vol. XXXIV. Paris: 1845 (s. 245-485).
Augustinus: De Genesi contra Manichæos. W: „Patrologia Latina”. Vol. XXXIV. Paris: 1845 (s. 173-215).
Augustinus: De moribus ecclesiæ catholicæ. W: „Patrologia Latina”. Vol. XXXII. Paris: 1845 (s. 1300-1377).
Augustinus: De prædestinatione sanctorum. W: „Patrologia Latina”. Vol. XLIV. Paris: 1865 (s. 959-992).
Augustinus: De sancta Virginitate. W: „Patrologia Latina”. Vol. XL. Paris: 1845 (s. 395-429).
Augustinus: De sermone Domini in Monte. W: „Patrologia Latina”. Vol. XXXIV. Paris: 1845 (s. 1229-1308).
Augustinus: De Trinitate. W: „Patrologia Latina”. Vol. XLII. Paris: 1843 (s. 819-1101).
Augustinus: De Quantitate animæ. W: „Patrologia Latina”. Vol. XXXII. Paris: 1845 (s. 1035-1081).
Augustinus: Einchiridion de Fide, Spe et Caritate. W: „Patrologia Latina”. Vol. XL. Paris: 1845 (s. 231-289).
Augustinus: Enarratio in Psalmum. W: „Patrologia Latina”. Vol. XXXVII. Paris: 1865 (s. 1033-1968).
Augustinus: Epistolæ ad Romanos inchoata expositio. W: „Patrologia Latina”. Vol. XXXV. Paris: 1845 (s. 2087-2105).
Augustinus: Sententiæ Prosperi. W: „Patrologia Latina”. Vol. XLV. Paris: 1845 (s. 1859-1898).
Augustinus: Sermones. W: „Patrologia Latina”. Vol. XXXVIII. Paris: 1863 (s. 23-1482).
Augustinus: Tractatus in Ioannis Evangelium. W: „Patrologia Latina”. Vol. XXXV. Paris: 1845 (s. 1379-1977).
Arator Subdiaconus: De Actibus Apostolorum. W: „Patrologia Latina”. Vol. LXVIII. Paris: 1847 (s. 81-246).
Athanasius: Epistulæ ad Serapionem. W: „Patrologia Græca”. Vol. XXVI. Paris: 1857 (s. 526-681).
Athanasius: Oratio de Incarnatione Verbi. W: „Patrologia Græca”. Vol. XXV. Paris: 1857 (s. 197-207).
Basilius Magnus: Liber de Spiritu Sancto. W: „Patrologia Græca”. Vol. XXXII. Paris: 1857 (s. 67-219).
Beda Venerabilis: In Evangelium S. Marci. W. „Patrologia Latina”. Vol. XCII. Paris: 1862 (s. 131-301).
Beda Venerabilis: In Genesim. W: „Patrologia Latina”. Vol. XCI. Paris: 1862 (s. 5-189).
Beda Venerabilis: In Iacobum. W: „Patrologia Latina”. Vol. XCIII. Paris: 1852 (s. 9-41).
Bernardus Clarævallensis: De adventu Domini. W: „Patrologia Latina”. Vol. CLXXXIII. Paris: 1854 (s. 35-56).
Cassiodorus: Expositio in Psalterium. W: „Patrologia Latina”. Vol. LXX. Paris: 1865 (s. 9-1033).
Claudius Taurinensis: Enarratio in Epistolam ad Galatas. W: „Patrologia Latina”. Vol. CIV. Paris: 1851 (s. 841-912).
Coelius Sedulius: Carmen de incarnatione. W: „Patrologia Latina”. Vol. XIX. Paris: 1846 (s. 773-780).
Cyprianus Carthaginensis: Catecheses mystagogicæ. W: „Patrologia Græca”. Vol. XXXIII. Paris: 1857 (s. 1059-1132).
Cyprianus Carthaginensis: De Dominica oratione. W: „Patrologia Latina”. Vol. IV. Paris: 1844 (s. 519-544).
Cyprianus Carthaginensis: Epistolæ. W: „Patrologia Latina”. Vol. IV. Paris: 1844 (s. 191-478).
Cyrillus Alexandrinus: Commentarium in Johannem. W: „Patrologia Græca”. Vol. LXXIV. Paris: 1863 (s. 9-758).
Cyrillus Hierosolymitanus: Catechesis. W: „Patrologia Græca”. Vol. XXXIII. Paris: 1857 (s. 369-1128).
Dracontius: Carmen de Deo. W: „Patrologia Latina”. Vol. LX. Paris: 1847 (s. 679-901).
Epiphanius: Homilia II in Sancto et Magno Sabbato. W: „Patrologia Græca”. Vol. XLIII. Paris: 1864 (s. 439-463).
Ephiphanius: Panarion seu adversus LXXX hæreses. W: „Patrologia Græca”. Vol. XLI. Paris: 1863 (s. 173-1199).
Ernaldus Bonævallis: De VII Derbis Domini in cruce. W: „Patrologia Latina”. Vol. CLXXXIX. Paris: 1854 (s. 1677-1726).
Eusebius Vercellis: De Trinitate. W: „Patrologia Latina”. Vol. LXII. Paris: 1863 (s. 953-968).
Evargius Antiochensis: De X nominibus Dei aliud exemplar. W: „Patrologia Latina”. Vol. XXIII. Paris: 1845 (s. 1273-1280).
Evodius: De fide contra Manichæos. W: „Patrologia Latina”. Vol. XLII. Paris: 1843 (s. 1139-1153).
Fulgentius Ruspensis Episcopus: De Fide. W: „Patrologia Latina”. Vol. LXV. Paris: 1847 (s. 671-707).
Fulgentius Ruspensis Episcopus: De Trinitate. W: „Patrologia Latina”. Vol. LXV. Paris: 1847 (s. 497-507).
Fulgentius Ruspensis Episcopus: Sermones genuini. W: „Patrologia Latina”. Vol. LXV. Paris: 1847 (s. 719-749).
Gennadius Massiliensis: Liber de Ecclesiasticis Dogmatibus. W: „Patrologia Latina”. Vol. LVIII. Paris: 1847 (s. 979-1033).
Gregorius Magnus: Dialogæ. W: „Patrologia Latina”. Vol. LXXVII. Paris: 1862 (s. 149-431).
Gregorius Magnus: Homiliæ in Evangelia. W: „Patrologia Latina”. Vol. LXXVI. Paris: 1844 (s. 1075-1312).
Gregorius Magnus: Moralia. W: „Patrologia Latina”. Vol. LXXVI. Paris: 1857 (s. 9-781).
Gregorius Nyssenus: Adversus Macedonianos de Spiritu Sancto. W: : „Patrologia Græca”. Vol. XLV. Paris: 1863 (s. 11-107).
Gregorius Nyssenus: Oratio catechetica. W: „Patrologia Græca”. Vol. XLV. Paris: 1863 (s. 11-107).
Gregorius Nyssenus: Orationes de beatitudinibus. W: „Patrologia Græca”. Vol. XLIV. Paris: 1863 (s. 1194-1303).
Haymo Halberstatensis: Enarratio in Malachiam Prophetam. W: „Patrologia Latina”. Vol. CXVII. Paris: 1852 (s. 277- (PL, CXVII, 279-294).
Hieronymus: Commentaria in Isaiam prophetam. W: „Patrologia Latina”. Vol. XXIV. Paris: 1865 (s. 17-705).
Hilarius Pictaviensis: De Trinitate. W: „Patrologia Latina”. Vol. X. Paris: 1845 (s. 9-471).
Hilarius Pictaviensis: In Evangelium Matthaei. W: „Patrologia Latina”. Vol. IX. Paris: 1844 (s. 917-1078).
Hugo de S. Victore: De V sptenis. W: „Patrologia Latina”. Vol. CLXXV. Paris: 1854 (s. 405-414).
Hugo Eterianus: De anima corpore exuta. W: „Patrologia Latina”. Vol. CCII. Paris: 1855 (s. 167-226).
Ignatius Antiochensis: Epistula ad Smyrnaeos. W: „Patrologia Græca”. Vol. V. Paris: 1857 (s. 707-717).
Innocentus III: De Beatissima Virgine Maria et Filio ejus Jesu Christo encomium. W: „Patrologia Latina”. Vol. CCXVII. Paris: 1855 (s. 915-916).
Innocentus III: Encomium Charitatis. W: „Patrologia Latina”. Vol. CCXVII. Paris: 1855 (s. 761-764).
Ioannes Damascenus: De fide orthodoxa. W: „Patrologia Græca”. Vol. XCIV. Paris: 1864 (s. 790-1227).
Ioannes Rotomoganensis Archiepiscopus: Expositio Super Canonem Missæ. W: „Patrologia Latina”. Vol. CXLVII. Paris: 1853 (s. 191-200).
Iohannes Chrysostomus: Ad Theodorum lapsus. W: „Patrologia Græca”. Vol. XLVII. Paris: 1863 (s. 277-319).
Iohannes Chrysostomus: De incomprehensibili Dei natura. W: „Patrologia Græca”. Vol. XLVIII. Paris: 1862 (s. 701-813).
Iohannes Chrysostomus: De proditione Judæ. W: „Patrologia Græca”. Vol. XLIX. Paris: 1862 (s. 373-394).
Iohannes Chrysostomus: Eclogæ ex diversis homilii. W: „Patrologia Græca”. Vol. LXIII. Paris: 1862 (s. 567-901).
Iohannes Chrysostomus: Expositio Epistolæ ad Hebræos. W: „Patrologia Græca”. Vol. LXIII. Paris: 1862 (s. 9-237).
Iohannes Chrysostomus: Sermones de Anna. W: „Patrologia Græca”. Vol. LIV. Paris: 1862 (s. 631-675).
Isidorus Hispaliensis: Allegoriæ sacræ Scripturæ. W: „Patrologia Latina”. Vol. LXXXIII. Paris: 1850 (s. 89-130).
Isidorus Hispaliensis: Sententiarum. W: „Patrologia Latina”. Vol. LXXXIII. Paris: 1850 (s. 537-738).
Isidorus Hispaliensis: De Ecclesiasticis Officiis. W: „Patrologia Latina”. Vol. LXXXIII. Paris: 1850 (s. 737-826).
Julianus Episcopus Toletanus: Commentarium in Nahum Prophetam. W: „Patrologia Latina”. Vol. XCVI. Paris: 1862 (s. 705-737).
Lanfrancus: De corpore et sanguine Christi. W: „Patrologia Latina”. Vol. CL. Paris: 1854 (s. 407-442).
Leonus Magnus: Epistolæ. W: „Patrologia Latina”. Vol. LIV. Paris: 1846 (s. 581-1213).
Martinus Braccarensis: De Pascha. W: „Patrologia Latina”. Vol. LXXII. Paris: 1849 (s. 49-52).
Maximus Confessor: Liber Ambiguorum. W: „Patrologia Græca”. Vol. XCI. Paris: 1865 (s. 1031-1418).
Merobaudes Hispanus: Carmen de Christo. W: „Patrologia Latina”. Vol. LXI. Paris: 1847 (s. 971-974).
Nicetas Aquileiensis: De Spiritus Sancti potentia. W: „Patrologia Latina”. Vol. LII. Paris: 1846 (s. 853-864).
Nicetas Remesianensis: Explanatio symboli. W: „Patrologia Latina”. Vol. LII. Paris: 1845 (s. 865-873).
Novatianus: De Trinitate. W: „Patrologia Latina”. Vol. III. Paris: 1844 (s. 885-952).
Origenes: Commentaria in Epistolam B. Pauli ad Romanos. W: „Patrologia Græca”. Vol. XIV. Paris: 1862 (s. 839-1291).
Paschasius Radbertus Corbeiensis Abbas: Liber de Corpore et Sanguine Domini. W: „Patrologia Latina”. Vol. CXX. Paris: 1852 (s. 1267-1351).
Paterius: Liber de Expositione Veterias ac Novis Testamenti. W: „Patrologia Latina”. Vol. LXXIX. Paris: 1862 (s. 683-1138).
Pelagius: Libellus fidei. W: „Patrologia Latina”. Vol. XLV. Paris: 1845 (s. 1716-1718).
Petrus Abælardus: Apologia. W: „Patrologia Latina”. Vol. CLXXVIII. Paris: 1855 (s. 106-107).
Petrus Abælardus: Epitome teologia. W: „Patrologia Latina”. Vol. CLXXVIII. Paris: 1855 (s. 1685-1758).
Petrus Abælardus: Expositio in Epistolam Pauli ad Romanos. W: „Patrologia Latina”. Vol. CLXXVIII. Paris: 1855 (s. 783-978).
Petrus Abælardus: Expositio orationis Dominicæ. W: „Patrologia Latina”. Vol. CLXXVIII. Paris: 1855 (s. 611-618).
Petrus Damianus: Expositio Canonis Missæ. W: „Patrologia Latina” Vol. CXLV. Paris: 1853 (s. 879-891).
Petrus Chrysolanus Mediolanensis Archiepiscopus: Oratio de Spiritu Sancto. W: „Patrologia Latina”. Vol. CLXII. Paris: 1845 (s. 1007-1079).
Petrus Chrysologus: Sermones. W: „Patrologia Latina”. Vol. LII. Paris: 1844 (s. 184-666).
Petrus Lombardus: Sententiarum. W: „Patrologia Latina”. Vol. CXCII. Paris: 1855 (s. 519-965).
Pseudo-Hieronymus: Breviarium in Psalmos. W: „Patrologia Latina”. Vol. XXVI. Paris: 1845 (s. 821-1278).
Pseudo-Dionysius Areopagita: De cælesti hierarchia. W: „Patrologia Græca”. Vol. III. Paris: 1857 (s. 119-370).
Rabanus Maurus: Liber de Sacris Ordinibus. Sacramentis Divinis. Et Vestimentis Sacerdotalibus. W: „Patrologia Latina”. Vol. CXII. Paris: 1852 (s. 1165-1192).
Richardus S. Victor: Adnotationes mysticæ in Psalmos. W: „Patrologia Latina”. Vol. CXCVI. Paris: 1855 (s. 265-404).
Richardus S. Victoris: De Emmanuel. W: „Patrologia Latina”. Vol. CXCVI. Paris: 1855 (s. 601-666).
Richardus S. Victoris: De Verbo incarnto. W: „Patrologia Latina”. Vol. CXCVI. Paris: 1855 (s. 995-1010).
Rupertus Tuitiensis Abbas: Commentaria in Apocalypsim. W: „Patrologia Latina”. Vol. CLXIX. Paris: 1854 (s. 827-1215).
Rupertus Tuitiensis Abbas: Commentaria in Evangelium Sancti Joannis. W: „Patrologia Latina”. Vol. CLXIX. Paris: 1854 (s. 201-827).
Rupertus Tuitiensis Abbas: De Divinis Officiis. W: „Patrologia Latina”. Vol. CLXX. Paris: 1862 (s. 9-333).
Rupertus Tuitiensis Abbas: De Trinitate et operibus ejus. W: „Patrologia Latina”. Vol. CLXVII. Paris: 1854 (s. 199-437).
Rusticus Helpidius: Carmen de Christi Jesu. W: „Patrologia Latina”. Vol. LXII. Paris: 1848 (s. 545-548).
Tertullianus: Ad Nationes. W: „Patrologia Latina”. Vol. I. Paris: 1844 (s. 559-608).
Tertullianus: De Carne Christi. W: „Patrologia Latina”. Vol. II. Paris: 1844 (s. 751-792).
Tertullianus: Genesis. W: „Patrologia Latina”. Vol. II. Paris: 1844 (s. 1097-1002).
Theophilus Antiochenus: Ad Autolycum. W: „Patrologia Græca”. Vol. VI. Paris: 1857 (s. 1023-1176).
Tichonius: Liber regularum. W: „Patrologia Latina”. Vol. XVIII. Paris: 1848 (s. 15-65).
Victorinus Petavionensis Episcopus: Scolia in Apocalypsin Beati Joannis. W: „Patrologia Latina”. Vol. V. Paris: 1844 (s. 317-344).
Vigilius Tapsensis: Contra Felicianum Arianum de unitate Trinitatis. W: „Patrologia Latina”. Vol. XLII. Paris: 1843 (s. 1157-1171).
Vigilius Tapsensis: De Trinitate. W: „Patrologia Latina”. Vol. XLII. Paris: 1843 (s. 237-333).
Walafridus Strabonus: De ecclesiasticarum rerum exordiis et incrementiis. W: „Patrologia Latina”. Vol. CXIV. Paris: 1852 (s. 919-966).
Walafridus Strabonus: Epistola I ad Corinthios. W: „Patrologia Latina”. Vol. CXIV. Paris: 1852 (s. 519-550).
Walafridus Strabonus: Expositio quatuor Evangeliorum. W: „Patrologia Latina”. Vol. CXIV. Paris: 1852 (s. 861-914).
Zacharias: Epistolæ. W: „Patrologia Latina”. Vol. LXXXIX. Paris: 1830 (s. 917-958).
- LITERATURA ŹRÓDŁOWA W PRZEKŁADACH
Evargius Ponticus: De Oratione. W: „Z Tradycji Mniszej”. T. XXX. Przekł. Bielawski T., Nieścior L. Kraków: 2013.
Gaius Marius Victorinus: Commentarium in Epistolam ad Efesiam. W: „Źródła Myśli Teologicznej”. T. XIII. Tłum. Baron A. Kraków: 1999 (s. 84-172).
Iunillius: Instituta Regularia Divinæ Legis. W: „Źródła Myśli Teologicznej”. T. XLVIII. Tłum. Czyżewski B. Kraków: 2008 (s. 31-83).
- KSIĘGI LITURGICZNE I WPROWADZENIA DO NICH
Institutio Generalis Missalis Romani. Editio typica tertia. Roma: 2002.
Mszał Rzymski dla diecezji polskich. Wyd. I. Poznań: 1986.
- DOKUMENTY KOŚCIOŁA
Ioannes Paulus II: Allocutiones. Roma: 2000. W: „Notitiæ”. Vol. XXXVI. Roma: 2000 (s. 69).
Konferencja Episkopatu Polski: Wskazania dotyczące liturgii Mszy świętych sprawowanych w małych grupach i wspólnotach. 2014.
- LITERATURA PRZEDMIOTU
Binnek R.: Pius XI o znaczeniu liturgii. W: „Mysterium Christi”. R. VIII. Nr 1. 1938 (s. 1-2).
Bugnini A.: The reform of the liturgy, 1948-1975. Tłum. O’Connel M. J. Collegeville: 1990.
Casel O.: Chrześcijańskie misterium kultu. Tłum. Wolicki M. Kraków: 2000.
Czerwik S., Pastuszko M., Nadolski B.: Biuletyn liturgiczny. W: „Collectanea Theologica”. T. LIX. Nr 2. 1989 (s. 51-65).
Danielou J.: Pisma wybrane. Tłum. Fedorowicz S.. Kraków: 2011.
Folsom C.: Człowiek współczesny a liturgia. Tłum. Jurczak D. (i in.). Kraków: 2018.
Gamber K.: Das Opfer der Kirche nach dem Neuen Testament und den frühesten Zeugnissen. Regensburg: 1982.
Gamber K.: Gemeinsames Erbe. Liturgische Neubesinnung aus dem Geist der frühen Kirche. Regensburg: 1980.
Gamber K.: Kult und mysterium: das Liturgieverständnis der frühen, ungeteilten Christenheit. Regensburg: 1983.
Gamber K.: Opfer und Mahl: Gedanken zur Feier der Eucharistie im Geist der Kirchenväter. Regensburg: 1982.
Gamber K.: Orientierung an der Orthodoxie. Die Tradition der Ostkirche als Richtschnur in Liturgie und Verkündigung. Regensburg: 1981.
Irwin W. K.: Context and Text: A Method for Liturgical Theology. Collegeville: 1994.
Jeziorski S.: Eucharystia krok po kroku. Kraków: 2011.
Jurczak D., Jarczewski D.: Nerw święty. Rozmowy o liturgii. Kraków: 2021.
Jurczak: Mistagogia liturgii słowa. W: „Modlić się Mszą świętą”. Kraków: 2021 (s. 39-63).
Kordel M.: Liturgia, liturgiści a rubryki. Lwów: 1929.
Miazek J.: Modlitwa eucharystyczna – wprowadzenie. W: „Msza Święta – rozumieć, aby lepiej uczestniczyć”. Red. Hadalski J. Poznań: 2013 (s. 270-273).
Mokrzycki J.: Życie społeczne we Mszy św. W: „Mysterium Christi”. R. X. Nr 3. 1938/1939 (s. 17-22).
Pietras D.: Przedmowa. W: Makowski D.: „Posługi współczesnego Kościoła”. Kraków: 2023 (s. 11-13).
Porosło K.: Wstęp. W: „Modlić się Mszą Świętą”. Kraków: 2022 (s. 9-13).
Schaller F. A.: Liturgia a kryzys. W: „Mysterium Christi”. R. IV. Nr 5. 1932/1933 (s. 136-140).
Schuster I.: Liturgia a pobożność prywatna. W: „Mysterium Christi”. R. II. Nr 7. 1931/1932 (s. 299-302).
Vonier A.: Obecność Boga. W: „Mysterium Christi”. R. X. Nr 1. 1937 (s. 2).
Von Oost K.: Na marginesie nowej książki. W: „Mysterium Christi”. R. IX. Nr 3. 1937/1938 (s. 85-89).
Zachara M.: O tym, że II Modlitwa eucharystyczna NIE JEST najstarszą modlitwą jaką mamy. W: „Liturgia” [online] https://www.liturgia.pl/O-tym-ze-II-Modlitwa-eucharystyczna-NIE-JEST-najstarsza-modlitwa-jaka-mamy/, [dostęp: 11.07.2023].