Między liturgią jerozolimską a rzymską – O rycie karmelitańskim

Ważną częścią liturgicznego dziedzictwa Kościoła są ryty zakonne. Jednym z nich jest ryt karmelitański, który obecnie jest bardzo słabo rozpowszechniony i mało znany. Dlatego warto zgłębić się w informacje na temat tego rytu, a temu zagadnieniu jest właśnie poświęcona poniższa publikacja.

Z historii rytu karmelitańskiego

Każda liturgia ma gdzieś swoje źródło. W przypadku rytu karmelitańskiego tym źródłem jest góra Karmel, na której około XII w. powstała społeczność pustelników. To właśnie oni w 1210 r. otrzymali od św. Alberta z Vercelli (+1214) swoją Regułę, w której istniały m.in. przepisy odnośnie do sposobu odprawiania Mszy świętej. Sposób ten był tożsamy z liturgią Kanoników Regularnych, którą była przez nich sprawowana w kościele Grobu Pańskiego w Jerozolimie. Liturgia ta – zdaniem A. Kinga – posiadała wygląd gallikańsko-rzymski, lecz zawierała wiele lokalnych zwyczajów[1]. D. Pietras wskazuje na to, że liturgia karmelitańska była syntezą obrządku gallikańsko-rzymskiego z obrządkiem Grobu Pańskiego, która była prawie czystym obrządkiem gallikańskim[2].

Msza gallikańsko-rzymska przybyła na tereny Jerozolimy za sprawą wypraw krzyżowych. Wtedy też liturgia Grobu Pańskiego zmieszała się z różnymi zwyczajami (przede wszystkim francuskimi, ale również gallikańskimi i angielskimi[3]. Krucjaty były jednak postrzegane przez tamtejszych mnichów jako zagrożenie, dlatego też zdecydowali się oni na zmianę lokalizacji, przez co przybyli na tereny Europy. Wraz z nimi przybyła także ich liturgia. Na temat ich ówczesnego statusu wypowiedział się w 1274 r. II Sobór Lyoński:

,,Karmelitom i eremitom św. Augustyna, których założenie poprzedziło wspomniany sobór powszechny, pozwalamy na zachowanie dotychczasowego ich statutu, dopóki nie zostanie podjęta w ich sprawie inna decyzja”[4].

Te słowa sprawiły, że zakon został oficjalnie uznany w Kościele zachodnim.

Po tym, jak status zakonu został zatwierdzony przez Kościół, zaczęto ujednolicać wewnętrzne statusy zakonu. Jednym z takich działań była chęć ujednolicenia obrzędu liturgicznego, czego dokonał najpierw dominikanin Humbert z Romans (+1277) w 1256 r., a następnie Sibert de Beka (+1333) w 1312 r. Za sprawą pierwszego z nich wpływ na kształt rytu karmelitańskiego miał obrządek dominikański. Natomiast dzięki drugiemu powstało pierwsze karmelitańskie Ordinale. To dzieło było wzorowane w głównej mierze na dawnej liturgii w Jerozolimie, którą zwano m.in. ,,liturgią Grobu Pańskiego”. Nic więc dziwnego, że zakonne Konstytucje z 1324 r. zawierały wskazania, by obrzędy liturgiczne sprawować według ,,obrządku Grobu Pańskiego”. Dotyczyło to nie tylko Mszy św., lecz również oficjum brewiarzowego. Obie te celebracje były zawarte i wyjaśnione we wspomnianym wyżej Ordinale. Warto jednak wspomnieć, że w 1480 r. ukazała się osobna księga brewiarza zakonu karmelitańskiego[5].

Rok po Soborze Trydenckim (1545-1563), poprzez poszerzenie listy świętych w kalendarzu, dokonała się reforma Mszy św. tego rytu. Natomiast po tym, jak Pius V (+1572) wydał w 1570 r. Bullę ,,Quo primum tempore”, w której zostało napisane, że wszystkie ryty mające ponad 200 lat tradycji nie ulegają kasacie[6], zakon zdecydował się na oczyszczenie swej liturgii z naleciałości wieków. Dokonało się to w 1580 r. Zachowano jednak dawne księgi, gdyż bardzo je szanowano[7]. W 1584 r. Stolica Apostolska wyraziła aprobatę nt. zachowania tego rytu i uczynionej odnowy. W tym samym czasie – za sprawą św. Teresy z Avila (+1582) oraz św. Jana od Krzyża (+1591) – dokonał się podział zakonu karmelitańskiego, na karmelitów bosych i trzewiczkowych[8]. Ci pierwsi zrezygnowali ze sprawowania rytu zakonnego i zaczęli sprawować liturgię według sposobu rzymskiego. Natomiast drudzy pozostali przy tym rycie do dziś, lecz obecnie nie we wszystkich klasztorach sprawuje się liturgię według tego obrządku. Ma na to wpływ odrzucenie tej liturgii przez zakon, które dokonało się po Soborze Watykańskim II, kiedy to zdecydowano się odprawiać zreformowaną liturgię z Mszału Rzymskiego papieża Pawła VI (+1978).

Liturgia ta jest obecnie sprawowana jedynie przez kilku mnichów. Księgi, według których obecnie sprawują dawną liturgię, to ostatnie przedsoborowe wydania mszału i brewiarza z 1935 r. (Missale Ordinis Fratrum Beatae Mariae Virginis de Monte Carmelo z dostosowaniem się do Divino Afflatu Pisa X (+1914)) i 1938 r. (Breviarium Ordinis Fratrum Beatissimae Virginis Mariae de Monte Carmelo)[9].

Msza św. karmelitańska

Znając już historię tego rytu Kościoła, warto poznać jego wygląd. W tym celu zostanie przedstawiony obrzęd Mszy św., który jest zawarty w ostatnim wydaniu Mszału.

Cała celebracja liturgiczna rozpoczyna się od procesji kapłana z usługującymi do ołtarza, podczas której sam kapłan recytuje Psalm 42 (bez antyfony). Następnie – jeśli sprawuje się Mszę czytaną – kapłan rozkłada na ołtarzu kielich i wlewa do niego wino i wodę (wcześniej ją błogosławi)[10]. Ministrant zaś przed tym, jak poda kapłanowi wodę, mówi: ,,Benedicite”. W liturgii uroczystej rozłożenie kielicha i jego przygotowanie występuje dopiero po Epistole tak, by na Ewangelię wszystko było już przygotowane[11]. Wówczas tą czynność wykonuje diakon i subdiakon z akolitami. Kapłan zaś błogosławi wodę.

Następnie odbywa się akt pokuty. Kapłan z ministrantem czyni znak krzyża i rozpoczyna dialog przed ,,Confiteorem” (K.: ,,Confitemini Domino quoniam bonus”. M.: ,,Quoniam in saeculum misericordia ejus”). Potem kapłan odmawia swoją spowiedź powszechną. Różni się ona od tej, która występuje w vetus ordo, gdyż nie są w niej obecne żadne imiona świętych, poza Najświętszą Maryją Panną i Ojcem Eliaszem. Modlitwa ,,Misereatur” również różni się od tej, która występuje w dawnym obrządku rytu rzymskiego, gdyż widnieje tam prośba o to, by Bóg wybawił lud od wszelkiego zła i utwierdził w dobrych czynach. Następnie sam ministrant odmawia ,,Confiteor”. Po rozgrzeszeniu kapłańskim występuje dialog ,,Adiutorium”, który w starym rycie rzymskim występuje przed ,,Confiteorem”. Później kapłan wstępuje do ołtarza z modlitwą ,,Aufer a nobis” i ,,Oramus te”. Jeśli liturgia jest Mszą uroczystą, to teraz okadza się ołtarz. Kapłan odmawia wówczas Psalm 140 (2-4). Kolejnymi modlitwami obrzędów wstępnych jest introit, a później ,,Kyrie” i ,,Gloria” (pomijane w czasie Adwentu, Przedpościa, Wielkiego Postu i dniach Triduum Paschalnego (poza Wielkim Czwartkiem i Sobotą) oraz w ferie i liturgie requiem)[12]. Tę część liturgii wieńczy kolekta (poprzedzona pozdrowieniem).

Liturgia słowa odbywa się tak, jak w starym rycie rzymskim. Przed Ewangelią diakon lub kapłan prosi o błogosławieństwo, po czym udziela go diakonowi lub sobie (w zależności od tego, kto wygłasza tę prośbę). Po odpowiedzi ministranta ,,Gloria tibi…”, kapłan w ciszy mówi wers: ,,Qui natus es de Virgine, cum Patre, et Sancto Spiritu, in sempiterna saecula”. Następnie odbywa się proklamacja Ewangelii, po której występuje Credo (gdy prawodawca przewiduje odmawianie tej modlitwy).

Część Ofiary rozpoczyna się od antyfony na Ofiarowanie (podobnie, jak w vetus ordo). Natomiast różni się sposób Ofiarowania, albowiem kielich (na którym jest patena z hostią) jest poświęcany podczas modlitwy ,,Suscipiat”[13]. Jeśli liturgia jest Mszą uroczystą, to następnie używa się kadzidła. Następnie kapłan obmywa dłonie, mówiąc przy tym w sumie sześć krótkich wersów modlitw, które wieńczy siódma – najdłuższa – oracja. Potem występuje wezwanie do modlitwy (tak, jak w starym obrzędzie rzymskim) i sekreta. Po sekrecie występuje prefacja, którą rzecz jasna wieńczy śpiew ,,Sanctus”. W tym rycie istnieją następujące przedmowy mszalne: O narodzeniu Pańskim, o Objawieniu Pańskim, o św. Krzyżu, o Zmartwychwstaniu Pańskim, o Wniebowstąpieniu Pańskim, o Zesłaniu Ducha Świętego, o Świętej Trójcy, o Najświętszej Maryi Pannie zawsze Dziewicy, o świętych Apostołach, powszednia o Narodzeniu, powszednia wielkopostna, powszednia o św. Krzyżu, powszednia wielkanocna, powszednia o Zesłaniu Ducha Świętego, powszednia o Trójcy Świętej, powszednia o Apostołach, wspólna.

Kanon mszalny jest nieco inny niż w starszym obrządku rytu rzymskiego. Elementem zasługującymi na uwagę są jest brak modlitwy ,,In primis”. Podczas kanonu występują też odmienne gesty kapłana niż w rycie rzymskim. Na ten przykład podczas modlitwy ,,Unde et memores” kapłan wyciąga ręce ad modum crucis (w formie krzyża)[14], a podczas ,,Supplices te rogamus” celebrans wykonuje głęboki ukłon ze skrzyżowanymi na piersi rękoma.

Później występuje wezwanie do modlitwy i oracja Pańska, na którą ministrant odpowiada tak, jak w vetus ordo rytu rzymskiego. Kapłan konkluduje modlitwę słowem ,,Amen” i wygłasza embolizm. Podczas odmawiania modlitwy ,,Libera nos”, celebrans bierze z ołtarza patenę, zakrywa nią najpierw lewe, a potem prawe oko, a następnie czyni nią znak krzyża[15]. Następnie występują te same modlitwy, co w rycie rzymskim. Różnicę stanowią jednak słowa modlitwy ,,Domine Jesu Christe” (przed Komunią św.). Po niej natomiast występuje przekazanie znaku pokoju i dwie modlitwy przed Komunią św. (jak w starszym obrządku rzymskim). Następnie – zamiast modlitwy ,,Panem caelsestem accipiam” – kapłan pochylając się, odmawia modlitwę: ,,Salve Salus mundi, Verbum Patris, Hostia sacra, viva Caro, Deitas integra, verus Homo”[16], po której uznaje swoją grzeszność, mówiąc: ,,Domine non sum dignus…”. Następnie przyjmuje Ciało Pańskie. Później występuje modlitwa przed przyjęciem Krwi Pańskiej (tożsama z tą, która jest obecna w dawnym mszale rzymskim), po której kapłan przyjmuje Krew Pańską. Kolejnym elementem obrzędów Komunii św. jest odmawianie modlitwy ,,In nomine” i ukazanie Hostii z wersetem ,,Ecce…”, na który lud odpowiada tak, jak w starszej formie rytu rzymskiego. Następnie kapłan komunikuje wiernych. Po Komunii św. odbywa się puryfikacja. Modlitwy jej towarzyszące nie różnią się jednak od tych, które występują w vetus ordo. Potem występuje pozdrowienie i modlitwa po Komunii św.

Kolejnym elementem Mszy św. jest rozesłanie, które stanowi pierwszy obrzęd ceremonii zakończenia liturgii. Występuje ono tak samo, jak w starej liturgii rzymskiej (w zależności od rodzaju celebry, wygłasza się odpowiedni werset). Po rozesłaniu kapłan odmawia modlitwę ,,Placeat” i błogosławi zebranych.

Pewnym elementem wyróżniającym tę liturgię jest antyfona maryjna, która występuje przed prologiem Janowym. Kapłan stojąc na środku ołtarza, recytuje z ministrantem modlitwę ,,Salve Regina” (w czasie Wielkiej Nocy odmawia ,,Regina Caeli”; opuszcza się jednak wezwanie do Matki Bożej w liturgii requiem), następnie dialoguje werset ,,Ora pro nobis…” i odmawia orację ,,Protege Domine”[17]. Po niej kapłan proklamuje Ostatnią Ewangelię, którą – po odpowiedzi ministranta – wieńczy słowami: ,,Per evangelica dicta deleantur nostra delicta”, a następnie: ,,Te Deum laudamus”. Tymi słowami kończy się święty obrzęd.

Zakończenie

Ryt karmelitański kładzie bardzo duży nacisk na Zmartwychwstanie Pańskie. Poznając dziedzictwo liturgiczne Kościoła, można było zauważyć, że podobny nacisk występował w rycie mozarabskim, choć tam akcentowano ogół Człowieczeństwa i Bóstwa Jezusa Chrystusa. Ryt ten jest zatem oznaką pobożności danej grupy kościelnej. Niestety, liturgia ta nie jest już powszechnie sprawowana. Jej występowanie na globie jest znikome. Istnieje bowiem zaledwie kilka miejsc – prawdopodobnie da się je wymienić na palcach dwóch rąk – gdzie sprawuje się taką celebrację. Niemniej, to co jest rzadkie, to też jest najbardziej cenne. Dlatego takie zagłębienie się w stary ryt karmelitański, jest dobrą okazją do poznania tego cennego obrządku. Niech więc zakończeniem tego artykułu będą następujące słowa:

,,Jeśli prawo modlitwy jest prawem wiary, to modlić się w rycie karmelitańskim, oznacza formowanie swojej modlitwy ku pamięci Eliasza, kuc czci naszej Najświętszej Matki, Dziewicy z Góry Karmel oraz stanięcie w szeregu niezliczonych świętych, którzy modlili się w ten sposób”[18].

Dawid Makowski

*

Autor tekstu pragnie bardzo serdecznie podziękować Warszawskiej Prowincji Karmelitów Bosych za wskazanie klasztorów karmelitańskich, w których pracują ojcowie zajmujący się tym rytem. Swoimi podziękowaniami autor obejmuje także o. Francisa Kemsleya OCarm z Brytyjskiej Prowincji zakonu karmelitanów oraz Dawida Forstera. Są to osoby, które pomogły w zbieraniu informacji na temat tego rytu oraz przybliżyły jego wygląd.

**

Zachęcamy również do obejrzenia nagrania z liturgii mszalnej tego rytu:

Bibliografia:

1. Missale Ordinis Fratrum Beatae Mariae Virginis de Monte Carmelo.
2. Pietras D.: Nadzwyczajna Forma Rytu Rzymskiego. Status prawny liturgii i wspólnot. Dębogóra: Wydawnictwo Dębogóra, 2021.
3. Pius V: Bulla ,,Quo primum tempore”. Rzym: 1570.
4. Sobór Lyoński II (1274): Konstytucje, II, 23, 4. W: ,,Dokumenty Soborów Powszechnych”. T. II. Opr. Baron A., Pietras H. Kraków: Wydawnictwo WAM, 2003 (s. 397-459).

Netografia:

1. About the Carmelite Rite. W: ,,Laudate omnes” [online] https://laudateomnes.wordpress.com/about-the-carmelite-rite/, [dostęp: 10.09.2021].
2. Dipippo G.: A Comparsion of the Roman and Carmelite Rites. W: ,,New liturgical movement” [online] https://www.newliturgicalmovement.org/2020/10/a-comparison-of-roman-and-carmelite.html#.YTov350zZPY, [dostęp: 09.09.2021].
3. W: ,,Encyklopedia PWN” [online] https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/karmelici;3920565.html, [dostęp: 09.09.2021].
4. Quinn B.: The History of the Carmelite Liturgy. W: ,,OCarm” [online] https://www.ocarm.org/it/item/3147, [dostęp: 10.09.2021].

[1] Zob. Dipippo G.: A Comparsion of the Roman and Carmelite Rites. W: ,,New liturgical movement” [online] https://www.newliturgicalmovement.org/2020/10/a-comparison-of-roman-and-carmelite.html#.YTov350zZPY, [dostęp: 09.09.2021].

[2] Zob. Pietras D.: Nadzwyczajna Forma Rytu Rzymskiego. Status prawny liturgii i wspólnot. Dębogóra: Wydawnictwo Dębogóra, 2021, s. 49; Quinn B.: The History of the Carmelite Liturgy. W: ,,OCarm” [online] https://www.ocarm.org/it/item/3147, [dostęp: 10.09.2021].

[3] Zob. Tamże.

[4] Sobór Lyoński II (1274): Konstytucje, II, 23, 4. W: ,,Dokumenty Soborów Powszechnych”. T. II. Opr. Baron A., Pietras H. Kraków: Wydawnictwo WAM, 2003, s. 447.

[5] Zob. Pietras D.: Nadzwyczajna Forma Rytu Rzymskiego. Status prawny liturgii i wspólnot. Dębogóra: Wydawnictwo Dębogóra, 2021, s. 49.

[6] Zob. Pius V: Bulla ,,Quo primum tempore”. Rzym: 1570.

[7] Zob. Pietras D.: Nadzwyczajna Forma Rytu Rzymskiego. Status prawny liturgii i wspólnot. Dębogóra: Wydawnictwo Dębogóra, 2021, s. 49.

[8] Zob. Karmelici. W: ,,Encyklopedia PWN” [online] https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/karmelici;3920565.html, [dostęp: 09.09.2021].

[9] Zob. Dipippo G.: A Comparsion of the Roman and Carmelite Rites. W: ,,New liturgical movement” [online] https://www.newliturgicalmovement.org/2020/10/a-comparison-of-roman-and-carmelite.html#.YTov350zZPY, [dostęp: 09.09.2021].

[10] Jest to zwyczaj gallikański.

[11] Jest to zwyczaj powzięty z Francji.

[12] Pokłon wykonuje się tylko na imię Jezusa oraz ,,Suscipe”. Na końcu zaś czyni się znak krzyża.

[13] Zwyczaj wspólnego Ofiarowania zawierały stare mszały monastyczne.

[14] Zwyczaj ten pochodzi z liturgii gallikańskiej.

[15] Zwyczaj ten pochodzi z kilku kościołów, w których sprawowano liturgię rzymską i gallikańską.

[16] Ta modlitwa była obecna w starych mszałach rzymskich.

[17] Śpiew ten jest ważny dla zakonu karmelitów: ,,Według legendy, ostatni karmelici żyjący na Górze Karmel zostali zabici podczas oblężenia Akki w 1291 roku, śpiewając Salve Regina”. Dipippo G.: A Comparsion of the Roman and Carmelite Rites. W: ,,New liturgical movement” [online] https://www.newliturgicalmovement.org/2020/10/a-comparison-of-roman-and-carmelite.html#.YTov350zZPY, [dostęp: 09.09.2021].

[18] Zob. About the Carmelite Rite. W: ,,Laudate omnes” [online] https://laudateomnes.wordpress.com/about-the-carmelite-rite/, [dostęp: 10.09.2021].