Teologia II Modlitwy Eucharystycznej: “Sanctus”
Sanctus, Sanctus, Sanctus Dóminus Deus Sábaoth. Pleni sunt cæli et terra glória tua. Hosánna in excélsis. Benedíctus qui venit in nómine Dómini. Hosánna in excélsis. | Święty, Święty, Święty, Pan Bóg Zastępów. Pełne są niebiosa i ziemia chwały Twojej. Hosanna na wysokości. Błogosławiony, który idzie w imię Pańskie. Hosanna na wysokości. |
Dlaczego mówi się tutaj o „włączeniu” człowieka w pienie Aniołów? Otóż pierwsza część tego śpiewu jest pochodzenia anielskiego, jak to podaje Prorok: „Wołał jeden do drugiego [Serafina – przyp. wł.]: <<Święty, Święty, Święty jest Pan Zastępów. Cała ziemia pełna jest Jego chwały” (Iz 6, 3). Druga zaś pochodzi od ludzi, zgodnie z przekazem Ewangelii: „Tłumy […] wołały głośno: <<Hosanna Synowi Dawida! Błogosławiony Ten, który przychodzi w imię Pańskie! Hosanna na wysokościach>>!” (Mt 21, 9). Kościół rozpoczyna ten śpiew od trzykrotnego: Święty, Święty, Święty[1]. Wyznaje się przez to, że Ojciec jest Święty, Syn jest Święty i Duch jest Święty, co wskazuje na równość i odwieczność Trójcy[2]. Tymi słowami czci się jedność Trójcy w jej istocie[3]. Jest to zatem zwrócenie uwagi na Boski Majestat[4]. Kościół ziemski naśladuje więc tę część samego siebie, która istnieje w niebie, posługując się niebieskimi słowami[5]. Gdy dodaje się: Pan Bóg Zastępów, to ma się na myśli jedność Trzech Osób Boskich oraz Ich wszechmoc, której służą Aniołowie i wszystkie moce niebieskie (por. Ps 91, 11)[6]. Wszechmoc ta wyraża się przez to, że Bóg obejmuje niebiosa i ziemię, wypełniając je swoją obecnością (por. Jr 23, 24)[7]. Mówi o tym Psalmista: „Ty ogarniasz mnie zewsząd […]. Gdy wstąpię do nieba, tam jesteś; jesteś przy mnie, gdy się w Szeolu położę” (Ps 139, 5. 8). Bóg jest bowiem ogarnia wszystko (por. Mdr 1,7). Dzięki tej wszechmocy do ludzi są posyłani Aniołowie, których nazwa nie oznacza ich natury, lecz posługę, bo według natury są oni duchami[8]. W ten sposób do Tobiasza przybył Rafał, aby odpędzić od Sary ducha nieczystego i uzdrowić Tobiasza Starszego (por. Tb 12, 6-16). Dostrzegane tu działanie Boga względem człowieka, odbija się niczym echo w omawianej modlitwie, gdy wygłasza się słowa: Pełne są niebiosa i ziemia chwały Twojej, gdyż chwała Pana rozbłysła nad ludźmi (por. Iz 60, 1). Jest ona im znana i przez nich wespół z Aniołami wychwalana[9]. Mówi się jednak o niebiosach w liczbie mnogiej, gdyż dzieli się stan nieba na odwiecznie czystych, tj. Aniołów, jak i na oczyszczonych, tj. Świętych[10]. O ziemi wspomina się pojedynczo, gdyż pod tą nazwą zbiorczo pojmuje się wszystkie niższe stworzenia[11]. To właśnie od tych stworzeń pochodzi: Hosanna na wysokości, będące odpowiedzią na pierwszą część tej modlitwy. Poprzez te słowa wyznaje się, że w Bogu jest zbawienie (por. Ps 3, 9)[12]. Ono najpierw stało się udziałem pogan (por. Iz 9, 1), do których zwrócili się Apostołowie (por. Dz 13, 46)[13]. To właśnie poganie szerzej niż Żydzi przyjęli naukę o zbawieniu, stąd właśnie oni najpierw proszą o zbawienie[14]. Potem wygłasza się słowa: Błogosławiony, który idzie w imię Pańskie, aby skierować uwagę na Wcielenie Syna Bożego, który przyszedł, aby zbawić ludzi, stąd mówi się: Błogosławiony, tj. dobrze czyniący[15]. Dodaje się do tego: który idzie w imię Pańskie, bo Chrystus powiedział: „Przyszedłem w imieniu Ojca mego” (J 5, 43). Tę część modlitwy wypowiedzieli Żydzi na tydzień przed Męką Pana, wyznając Jego władztwo (Mt 21, 9). Dlatego powtórzenie słów: Hosanna…, odnosi się tym razem do Jego potęgi, poprzez wyznanie, iż Chrystus jest Zbawicielem[16].
Dawid Makowski
(Bibliografia wyjątkowo znajduje się pod przypisami).
[1] MRpol, s. 312*.
[2] Zob. Anselmus Laudunensis: Enarrationes in Apocalypsin, IV (PL, CLXII, 1519); Rabanus Maurus: Liber de Sacris Ordinibus. Sacramentis Divinis. Et Vestimentis Sacerdotalibus, XIX (PL, CXII, 1182); Rupertus Tuitiensis Abbas: Commentaria in Evangelium Sancti Joannis, I (PL, CLXIX, 208).
[3] Zob. Auctor Incertus: Expositio Missæ Romanæ (PL, XCVI, 1494).
[4] Zob. Amalarius Metsensis: De Ecclesiasticis Officiis, III, 22 (PL, CV, 1135).
[5] Zob. Auctor Incertus: Expositio Missæ Romanæ (PL, XCVI, 1494).
[6] Zob. Auctor Incertus: De Deo et nominibus ejus (PL, XXIII, 1307); Anselmus Laudunensis: Enarrationes in Apocalypsin, IV (PL, CLXII, 1519)
[7] Zob. Isidorus Hispaliensis: Sententiarum, I, 2, 1 (PL, LXXXIII, 541).
[8] Zob. Ioannes Rotomoganensis Archiepiscopus: Expositio Super Canonem Missæ (PL, CXLVII, 193-194).
[9] Zob. Rabanus Maurus: Liber de Sacris Ordinibus. Sacramentis Divinis. Et Vestimentis Sacerdotalibus, XIX (PL, CXII, 1182).
[10] Zob. Gregorius Magnus: Homiliæ in Evangelia, XXXIV, 11 (PL, LXXVI, 1252).
[11] Zob. Alanus de Insulis: De VI alis cherubim, I (PL, CCX, 269).
[12] Zob. Alcuinus: Liber de Divinis Officis, XL (PL, CI, 1256).
[13] Zob. Leonus Magnus: Sermones, XXX, 3 (PL, LIV, 224).
[14] Zob. Rabanus Maurus: Liber de Sacris Ordinibus. Sacramentis Divinis. Et Vestimentis Sacerdotalibus, XIX (PL, CXII, 1182).
[15] Zob. Rupertus Tuitiensis Abbas: De Divinis Officiis, II, 4 (PL, CLXX, 36);
[16] Zob. Ioannes Rotomoganensis Archiepiscopus: Expositio Super Canonem Missæ (PL, CXLVII, 194).
Autor serii pragnie podziękować Jego Ekscelencji Księdzu Biskupowi Adrianowi Putowi za pomoc przy redkacji pracy oraz przedstawienie poprawek, które zostały naniesone w tekście przed jego publikacją.
- LITERATURA ŹRÓDŁOWA W JĘZYKACH ORYGINALNYCH
Absalon Sprinckirsbacensis: Sermones. W: „Patrologia Latina”. Vol. CCXI. Paris: 1855 (s. 11-294).
Adamus Scotus: Epistola de triplici præfati tabernaculi pictura et de triplici genere contemplationis. W: „Patrologia Latina”. Vol. CXCVIII. Paris: 1855 (s. 791-796).
Adamus S. Victoris: Sequentiæ. W: „Patrologia Latina”. Vol. CXCVI. Paris: 1855 (s. 1423-1534).
Adelmannus Brixiensis: Epistola de Eucharistia sacramento. W: „Patrologia Latina”. Vol. CXLIII. Paris: 1853 (s. 1289-1296).
Adrevaldus Floriacensis Monachus: De Corpore et Sanguine Christi. W: „Patrologia Latina”. Vol. CXXIV. Paris: 1852 (s. 947-954).
Ælredus Rievallensis: Sermones de oneribus. W: „Patrologia Latina”. Vol. CXCV. Paris: 1855 (s. 361-498).
Agobardus Episcopus Lugdunensis: Contra Libros Quatuor Amalarii Abbatis. W: „Patrologia Latina”. Vol. CIV. Paris: 1864 (s. 339-350).
Alanus de Insulis: De articulis Catholicæ fidei. W: „Patrologia Latina”. Vol. CCX. Paris: 1855 (s. 593-617).
Alanus de Insulis: De VI alis cherubim. W: „Patrologia Latina”. Vol. CCX. Paris: 1855 (s. 265-280).
Alcuinus: Liber de Divinis Officis. W: „Patrologia Latina”. Vol. CI. Paris: 1851 (s. 1173-1286).
Alcuinus: Tractatus super ad Hebræos Epistolas. W: „Patrologia Latina”. Vol. C. Paris: 1863 (s. 1031-1084).
Alegerius: De sacramento corporis et sanguinis Domini. W: „Patrologia Latina”. Vol. CLXXX. Paris: 1855 (s. 727-855).
Alegerius: De sacrificio Missæ. W: „Patrologia Latina”. Vol. CLXXX. Paris: 1855 (s. 853-856).
Amalarius Metsensis: De Ecclesiasticis Officiis. W: „Patrologia Latina”. Vol. CV. Paris: 1864 (s. 985-1242).
Ambrosius Mediolanensis: De fide. W: „Patrologia Latina”. Vol. XVI. Paris: 1845 (s. 532-703).
Ambrosius Mediolanensis: De incarnationis dominicæ sacramento. W: „Patrologia Latina”. Vol. XVI. Paris: 1845 (s. 817-847).
Ambrosius Mediolanensis: De Mysteriis. W: „Patrologia Latina”. Vol. XVI. Paris: 1845 (s. 389-417).
Ambrosius Mediolanensis: De Sacramentis. W: „Patrologia Latina”. Vol. XVI. Paris: 1845 (s. 417-465).
Ambrosius Mediolanensis: In Epistolam ad Romanos. W: „Patrologia Latina”. Vol. XVII. Paris: 1845 (s. 45-184).
Ambrosius Mediolanensis: In Epistolam Beati Pauli ad Corinthios Primam. W: „Patrologia Latina”. Vol. XVII. Paris: 1845 (s. 183-276).
Amoenus: Enchiridion Veteris et Novi Testamenti. W: „Patrologia Latina”. Vol. LXI. Paris: 1847 (s. 1075-1080).
Angelomus Luxovensis: Enarrationes in Cantica Canticorum. W: „Patrologia Latina”. Vol. CXV. Paris: 1852 (s. 551- 628).
Anselmus Cantuariensis: Cur Deus homo. W: „Patrologia Latina”. Vol. CLVIII. Paris: 1853 (s. 360-432).
Anselmus Laudunensis: Enarrationes in Apocalypsin. W: „Patrologia Latina”. Vol. CLXII. Paris: 1854 (s. 1499-1586).
Anselmus Laudunensis: Enarrationes in Mattheaum. W: „Patrologia Latina”. Vol. CLXII. Paris: 1854 (s. 1227-1500).
Auctor Incertus: De Deo et nominibus ejus. W: „Patrologia Latina”. Vol. XXIII. Paris: 1845 (s. 1305-1308).
Auctor Incertus: De Trinitate. W: „Patrologia Latina”. Vol. XVII. Paris: 1845 (s. 509-546).
Auctor Incertus: Expositio Missæ Romanæ. W: „Patrologia Latina”. Vol. XCVI. Paris: 1862 (s. 1481-1502).
Auctor Incertus: Sermo de Beata Maria Virgine. W: „Patrologia Latina”. Vol. CLXXXIV. Paris: 1854 (s. 1013-1022).
Augustinus: Contra Faustum manichæum. W: „Patrologia Latina”. Vol. XLII. Paris: 1843 (s. 207-519).
Augustinus: Contra Maximinum. W: „Patrologia Latina”. Vol. XLII. Paris: 1843 (s. 743-819).
Augustinus: De civitate Dei. W: „Patrologia Latina”. Vol. XLI. Paris: 1864 (s. 13-805).
Augustinus: De doctrina Christiana. W: „Patrologia Latina”. Vol. XXXIV. Paris: 1845 (s. 15-121).
Augustinus: De Fide et Operibus. W: „Patrologia Latina”. Vol. XL. Paris: 1845 (s. 197-231).
Augustinus: De Genesi ad Litteram Libri Duodecim. W: „Patrologia Latina”. Vol. XXXIV. Paris: 1845 (s. 245-485).
Augustinus: De Genesi contra Manichæos. W: „Patrologia Latina”. Vol. XXXIV. Paris: 1845 (s. 173-215).
Augustinus: De moribus ecclesiæ catholicæ. W: „Patrologia Latina”. Vol. XXXII. Paris: 1845 (s. 1300-1377).
Augustinus: De prædestinatione sanctorum. W: „Patrologia Latina”. Vol. XLIV. Paris: 1865 (s. 959-992).
Augustinus: De sancta Virginitate. W: „Patrologia Latina”. Vol. XL. Paris: 1845 (s. 395-429).
Augustinus: De sermone Domini in Monte. W: „Patrologia Latina”. Vol. XXXIV. Paris: 1845 (s. 1229-1308).
Augustinus: De Trinitate. W: „Patrologia Latina”. Vol. XLII. Paris: 1843 (s. 819-1101).
Augustinus: De Quantitate animæ. W: „Patrologia Latina”. Vol. XXXII. Paris: 1845 (s. 1035-1081).
Augustinus: Einchiridion de Fide, Spe et Caritate. W: „Patrologia Latina”. Vol. XL. Paris: 1845 (s. 231-289).
Augustinus: Enarratio in Psalmum. W: „Patrologia Latina”. Vol. XXXVII. Paris: 1865 (s. 1033-1968).
Augustinus: Epistolæ ad Romanos inchoata expositio. W: „Patrologia Latina”. Vol. XXXV. Paris: 1845 (s. 2087-2105).
Augustinus: Sententiæ Prosperi. W: „Patrologia Latina”. Vol. XLV. Paris: 1845 (s. 1859-1898).
Augustinus: Sermones. W: „Patrologia Latina”. Vol. XXXVIII. Paris: 1863 (s. 23-1482).
Augustinus: Tractatus in Ioannis Evangelium. W: „Patrologia Latina”. Vol. XXXV. Paris: 1845 (s. 1379-1977).
Arator Subdiaconus: De Actibus Apostolorum. W: „Patrologia Latina”. Vol. LXVIII. Paris: 1847 (s. 81-246).
Athanasius: Epistulæ ad Serapionem. W: „Patrologia Græca”. Vol. XXVI. Paris: 1857 (s. 526-681).
Athanasius: Oratio de Incarnatione Verbi. W: „Patrologia Græca”. Vol. XXV. Paris: 1857 (s. 197-207).
Basilius Magnus: Liber de Spiritu Sancto. W: „Patrologia Græca”. Vol. XXXII. Paris: 1857 (s. 67-219).
Beda Venerabilis: In Evangelium S. Marci. W. „Patrologia Latina”. Vol. XCII. Paris: 1862 (s. 131-301).
Beda Venerabilis: In Genesim. W: „Patrologia Latina”. Vol. XCI. Paris: 1862 (s. 5-189).
Beda Venerabilis: In Iacobum. W: „Patrologia Latina”. Vol. XCIII. Paris: 1852 (s. 9-41).
Bernardus Clarævallensis: De adventu Domini. W: „Patrologia Latina”. Vol. CLXXXIII. Paris: 1854 (s. 35-56).
Cassiodorus: Expositio in Psalterium. W: „Patrologia Latina”. Vol. LXX. Paris: 1865 (s. 9-1033).
Claudius Taurinensis: Enarratio in Epistolam ad Galatas. W: „Patrologia Latina”. Vol. CIV. Paris: 1851 (s. 841-912).
Coelius Sedulius: Carmen de incarnatione. W: „Patrologia Latina”. Vol. XIX. Paris: 1846 (s. 773-780).
Cyprianus Carthaginensis: Catecheses mystagogicæ. W: „Patrologia Græca”. Vol. XXXIII. Paris: 1857 (s. 1059-1132).
Cyprianus Carthaginensis: De Dominica oratione. W: „Patrologia Latina”. Vol. IV. Paris: 1844 (s. 519-544).
Cyprianus Carthaginensis: Epistolæ. W: „Patrologia Latina”. Vol. IV. Paris: 1844 (s. 191-478).
Cyrillus Alexandrinus: Commentarium in Johannem. W: „Patrologia Græca”. Vol. LXXIV. Paris: 1863 (s. 9-758).
Cyrillus Hierosolymitanus: Catechesis. W: „Patrologia Græca”. Vol. XXXIII. Paris: 1857 (s. 369-1128).
Dracontius: Carmen de Deo. W: „Patrologia Latina”. Vol. LX. Paris: 1847 (s. 679-901).
Epiphanius: Homilia II in Sancto et Magno Sabbato. W: „Patrologia Græca”. Vol. XLIII. Paris: 1864 (s. 439-463).
Ephiphanius: Panarion seu adversus LXXX hæreses. W: „Patrologia Græca”. Vol. XLI. Paris: 1863 (s. 173-1199).
Ernaldus Bonævallis: De VII Derbis Domini in cruce. W: „Patrologia Latina”. Vol. CLXXXIX. Paris: 1854 (s. 1677-1726).
Eusebius Vercellis: De Trinitate. W: „Patrologia Latina”. Vol. LXII. Paris: 1863 (s. 953-968).
Evargius Antiochensis: De X nominibus Dei aliud exemplar. W: „Patrologia Latina”. Vol. XXIII. Paris: 1845 (s. 1273-1280).
Evodius: De fide contra Manichæos. W: „Patrologia Latina”. Vol. XLII. Paris: 1843 (s. 1139-1153).
Fulgentius Ruspensis Episcopus: De Fide. W: „Patrologia Latina”. Vol. LXV. Paris: 1847 (s. 671-707).
Fulgentius Ruspensis Episcopus: De Trinitate. W: „Patrologia Latina”. Vol. LXV. Paris: 1847 (s. 497-507).
Fulgentius Ruspensis Episcopus: Sermones genuini. W: „Patrologia Latina”. Vol. LXV. Paris: 1847 (s. 719-749).
Gennadius Massiliensis: Liber de Ecclesiasticis Dogmatibus. W: „Patrologia Latina”. Vol. LVIII. Paris: 1847 (s. 979-1033).
Gregorius Magnus: Dialogæ. W: „Patrologia Latina”. Vol. LXXVII. Paris: 1862 (s. 149-431).
Gregorius Magnus: Homiliæ in Evangelia. W: „Patrologia Latina”. Vol. LXXVI. Paris: 1844 (s. 1075-1312).
Gregorius Magnus: Moralia. W: „Patrologia Latina”. Vol. LXXVI. Paris: 1857 (s. 9-781).
Gregorius Nyssenus: Adversus Macedonianos de Spiritu Sancto. W: : „Patrologia Græca”. Vol. XLV. Paris: 1863 (s. 11-107).
Gregorius Nyssenus: Oratio catechetica. W: „Patrologia Græca”. Vol. XLV. Paris: 1863 (s. 11-107).
Gregorius Nyssenus: Orationes de beatitudinibus. W: „Patrologia Græca”. Vol. XLIV. Paris: 1863 (s. 1194-1303).
Haymo Halberstatensis: Enarratio in Malachiam Prophetam. W: „Patrologia Latina”. Vol. CXVII. Paris: 1852 (s. 277- (PL, CXVII, 279-294).
Hieronymus: Commentaria in Isaiam prophetam. W: „Patrologia Latina”. Vol. XXIV. Paris: 1865 (s. 17-705).
Hilarius Pictaviensis: De Trinitate. W: „Patrologia Latina”. Vol. X. Paris: 1845 (s. 9-471).
Hilarius Pictaviensis: In Evangelium Matthaei. W: „Patrologia Latina”. Vol. IX. Paris: 1844 (s. 917-1078).
Hugo de S. Victore: De V sptenis. W: „Patrologia Latina”. Vol. CLXXV. Paris: 1854 (s. 405-414).
Hugo Eterianus: De anima corpore exuta. W: „Patrologia Latina”. Vol. CCII. Paris: 1855 (s. 167-226).
Ignatius Antiochensis: Epistula ad Smyrnaeos. W: „Patrologia Græca”. Vol. V. Paris: 1857 (s. 707-717).
Innocentus III: De Beatissima Virgine Maria et Filio ejus Jesu Christo encomium. W: „Patrologia Latina”. Vol. CCXVII. Paris: 1855 (s. 915-916).
Innocentus III: Encomium Charitatis. W: „Patrologia Latina”. Vol. CCXVII. Paris: 1855 (s. 761-764).
Ioannes Damascenus: De fide orthodoxa. W: „Patrologia Græca”. Vol. XCIV. Paris: 1864 (s. 790-1227).
Ioannes Rotomoganensis Archiepiscopus: Expositio Super Canonem Missæ. W: „Patrologia Latina”. Vol. CXLVII. Paris: 1853 (s. 191-200).
Iohannes Chrysostomus: Ad Theodorum lapsus. W: „Patrologia Græca”. Vol. XLVII. Paris: 1863 (s. 277-319).
Iohannes Chrysostomus: De incomprehensibili Dei natura. W: „Patrologia Græca”. Vol. XLVIII. Paris: 1862 (s. 701-813).
Iohannes Chrysostomus: De proditione Judæ. W: „Patrologia Græca”. Vol. XLIX. Paris: 1862 (s. 373-394).
Iohannes Chrysostomus: Eclogæ ex diversis homilii. W: „Patrologia Græca”. Vol. LXIII. Paris: 1862 (s. 567-901).
Iohannes Chrysostomus: Expositio Epistolæ ad Hebræos. W: „Patrologia Græca”. Vol. LXIII. Paris: 1862 (s. 9-237).
Iohannes Chrysostomus: Sermones de Anna. W: „Patrologia Græca”. Vol. LIV. Paris: 1862 (s. 631-675).
Isidorus Hispaliensis: Allegoriæ sacræ Scripturæ. W: „Patrologia Latina”. Vol. LXXXIII. Paris: 1850 (s. 89-130).
Isidorus Hispaliensis: Sententiarum. W: „Patrologia Latina”. Vol. LXXXIII. Paris: 1850 (s. 537-738).
Isidorus Hispaliensis: De Ecclesiasticis Officiis. W: „Patrologia Latina”. Vol. LXXXIII. Paris: 1850 (s. 737-826).
Julianus Episcopus Toletanus: Commentarium in Nahum Prophetam. W: „Patrologia Latina”. Vol. XCVI. Paris: 1862 (s. 705-737).
Lanfrancus: De corpore et sanguine Christi. W: „Patrologia Latina”. Vol. CL. Paris: 1854 (s. 407-442).
Leonus Magnus: Epistolæ. W: „Patrologia Latina”. Vol. LIV. Paris: 1846 (s. 581-1213).
Martinus Braccarensis: De Pascha. W: „Patrologia Latina”. Vol. LXXII. Paris: 1849 (s. 49-52).
Maximus Confessor: Liber Ambiguorum. W: „Patrologia Græca”. Vol. XCI. Paris: 1865 (s. 1031-1418).
Merobaudes Hispanus: Carmen de Christo. W: „Patrologia Latina”. Vol. LXI. Paris: 1847 (s. 971-974).
Nicetas Aquileiensis: De Spiritus Sancti potentia. W: „Patrologia Latina”. Vol. LII. Paris: 1846 (s. 853-864).
Nicetas Remesianensis: Explanatio symboli. W: „Patrologia Latina”. Vol. LII. Paris: 1845 (s. 865-873).
Novatianus: De Trinitate. W: „Patrologia Latina”. Vol. III. Paris: 1844 (s. 885-952).
Origenes: Commentaria in Epistolam B. Pauli ad Romanos. W: „Patrologia Græca”. Vol. XIV. Paris: 1862 (s. 839-1291).
Paschasius Radbertus Corbeiensis Abbas: Liber de Corpore et Sanguine Domini. W: „Patrologia Latina”. Vol. CXX. Paris: 1852 (s. 1267-1351).
Paterius: Liber de Expositione Veterias ac Novis Testamenti. W: „Patrologia Latina”. Vol. LXXIX. Paris: 1862 (s. 683-1138).
Pelagius: Libellus fidei. W: „Patrologia Latina”. Vol. XLV. Paris: 1845 (s. 1716-1718).
Petrus Abælardus: Apologia. W: „Patrologia Latina”. Vol. CLXXVIII. Paris: 1855 (s. 106-107).
Petrus Abælardus: Epitome teologia. W: „Patrologia Latina”. Vol. CLXXVIII. Paris: 1855 (s. 1685-1758).
Petrus Abælardus: Expositio in Epistolam Pauli ad Romanos. W: „Patrologia Latina”. Vol. CLXXVIII. Paris: 1855 (s. 783-978).
Petrus Abælardus: Expositio orationis Dominicæ. W: „Patrologia Latina”. Vol. CLXXVIII. Paris: 1855 (s. 611-618).
Petrus Damianus: Expositio Canonis Missæ. W: „Patrologia Latina” Vol. CXLV. Paris: 1853 (s. 879-891).
Petrus Chrysolanus Mediolanensis Archiepiscopus: Oratio de Spiritu Sancto. W: „Patrologia Latina”. Vol. CLXII. Paris: 1845 (s. 1007-1079).
Petrus Chrysologus: Sermones. W: „Patrologia Latina”. Vol. LII. Paris: 1844 (s. 184-666).
Petrus Lombardus: Sententiarum. W: „Patrologia Latina”. Vol. CXCII. Paris: 1855 (s. 519-965).
Pseudo-Hieronymus: Breviarium in Psalmos. W: „Patrologia Latina”. Vol. XXVI. Paris: 1845 (s. 821-1278).
Pseudo-Dionysius Areopagita: De cælesti hierarchia. W: „Patrologia Græca”. Vol. III. Paris: 1857 (s. 119-370).
Rabanus Maurus: Liber de Sacris Ordinibus. Sacramentis Divinis. Et Vestimentis Sacerdotalibus. W: „Patrologia Latina”. Vol. CXII. Paris: 1852 (s. 1165-1192).
Richardus S. Victor: Adnotationes mysticæ in Psalmos. W: „Patrologia Latina”. Vol. CXCVI. Paris: 1855 (s. 265-404).
Richardus S. Victoris: De Emmanuel. W: „Patrologia Latina”. Vol. CXCVI. Paris: 1855 (s. 601-666).
Richardus S. Victoris: De Verbo incarnto. W: „Patrologia Latina”. Vol. CXCVI. Paris: 1855 (s. 995-1010).
Rupertus Tuitiensis Abbas: Commentaria in Apocalypsim. W: „Patrologia Latina”. Vol. CLXIX. Paris: 1854 (s. 827-1215).
Rupertus Tuitiensis Abbas: Commentaria in Evangelium Sancti Joannis. W: „Patrologia Latina”. Vol. CLXIX. Paris: 1854 (s. 201-827).
Rupertus Tuitiensis Abbas: De Divinis Officiis. W: „Patrologia Latina”. Vol. CLXX. Paris: 1862 (s. 9-333).
Rupertus Tuitiensis Abbas: De Trinitate et operibus ejus. W: „Patrologia Latina”. Vol. CLXVII. Paris: 1854 (s. 199-437).
Rusticus Helpidius: Carmen de Christi Jesu. W: „Patrologia Latina”. Vol. LXII. Paris: 1848 (s. 545-548).
Tertullianus: Ad Nationes. W: „Patrologia Latina”. Vol. I. Paris: 1844 (s. 559-608).
Tertullianus: De Carne Christi. W: „Patrologia Latina”. Vol. II. Paris: 1844 (s. 751-792).
Tertullianus: Genesis. W: „Patrologia Latina”. Vol. II. Paris: 1844 (s. 1097-1002).
Theophilus Antiochenus: Ad Autolycum. W: „Patrologia Græca”. Vol. VI. Paris: 1857 (s. 1023-1176).
Tichonius: Liber regularum. W: „Patrologia Latina”. Vol. XVIII. Paris: 1848 (s. 15-65).
Victorinus Petavionensis Episcopus: Scolia in Apocalypsin Beati Joannis. W: „Patrologia Latina”. Vol. V. Paris: 1844 (s. 317-344).
Vigilius Tapsensis: Contra Felicianum Arianum de unitate Trinitatis. W: „Patrologia Latina”. Vol. XLII. Paris: 1843 (s. 1157-1171).
Vigilius Tapsensis: De Trinitate. W: „Patrologia Latina”. Vol. XLII. Paris: 1843 (s. 237-333).
Walafridus Strabonus: De ecclesiasticarum rerum exordiis et incrementiis. W: „Patrologia Latina”. Vol. CXIV. Paris: 1852 (s. 919-966).
Walafridus Strabonus: Epistola I ad Corinthios. W: „Patrologia Latina”. Vol. CXIV. Paris: 1852 (s. 519-550).
Walafridus Strabonus: Expositio quatuor Evangeliorum. W: „Patrologia Latina”. Vol. CXIV. Paris: 1852 (s. 861-914).
Zacharias: Epistolæ. W: „Patrologia Latina”. Vol. LXXXIX. Paris: 1830 (s. 917-958).
- LITERATURA ŹRÓDŁOWA W PRZEKŁADACH
Evargius Ponticus: De Oratione. W: „Z Tradycji Mniszej”. T. XXX. Przekł. Bielawski T., Nieścior L. Kraków: 2013.
Gaius Marius Victorinus: Commentarium in Epistolam ad Efesiam. W: „Źródła Myśli Teologicznej”. T. XIII. Tłum. Baron A. Kraków: 1999 (s. 84-172).
Iunillius: Instituta Regularia Divinæ Legis. W: „Źródła Myśli Teologicznej”. T. XLVIII. Tłum. Czyżewski B. Kraków: 2008 (s. 31-83).
- KSIĘGI LITURGICZNE I WPROWADZENIA DO NICH
Institutio Generalis Missalis Romani. Editio typica tertia. Roma: 2002.
Mszał Rzymski dla diecezji polskich. Wyd. I. Poznań: 1986.
- DOKUMENTY KOŚCIOŁA
Ioannes Paulus II: Allocutiones. Roma: 2000. W: „Notitiæ”. Vol. XXXVI. Roma: 2000 (s. 69).
Konferencja Episkopatu Polski: Wskazania dotyczące liturgii Mszy świętych sprawowanych w małych grupach i wspólnotach. 2014.
- LITERATURA PRZEDMIOTU
Binnek R.: Pius XI o znaczeniu liturgii. W: „Mysterium Christi”. R. VIII. Nr 1. 1938 (s. 1-2).
Bugnini A.: The reform of the liturgy, 1948-1975. Tłum. O’Connel M. J. Collegeville: 1990.
Casel O.: Chrześcijańskie misterium kultu. Tłum. Wolicki M. Kraków: 2000.
Czerwik S., Pastuszko M., Nadolski B.: Biuletyn liturgiczny. W: „Collectanea Theologica”. T. LIX. Nr 2. 1989 (s. 51-65).
Danielou J.: Pisma wybrane. Tłum. Fedorowicz S.. Kraków: 2011.
Folsom C.: Człowiek współczesny a liturgia. Tłum. Jurczak D. (i in.). Kraków: 2018.
Gamber K.: Das Opfer der Kirche nach dem Neuen Testament und den frühesten Zeugnissen. Regensburg: 1982.
Gamber K.: Gemeinsames Erbe. Liturgische Neubesinnung aus dem Geist der frühen Kirche. Regensburg: 1980.
Gamber K.: Kult und mysterium: das Liturgieverständnis der frühen, ungeteilten Christenheit. Regensburg: 1983.
Gamber K.: Opfer und Mahl: Gedanken zur Feier der Eucharistie im Geist der Kirchenväter. Regensburg: 1982.
Gamber K.: Orientierung an der Orthodoxie. Die Tradition der Ostkirche als Richtschnur in Liturgie und Verkündigung. Regensburg: 1981.
Irwin W. K.: Context and Text: A Method for Liturgical Theology. Collegeville: 1994.
Jeziorski S.: Eucharystia krok po kroku. Kraków: 2011.
Jurczak D., Jarczewski D.: Nerw święty. Rozmowy o liturgii. Kraków: 2021.
Jurczak: Mistagogia liturgii słowa. W: „Modlić się Mszą świętą”. Kraków: 2021 (s. 39-63).
Kordel M.: Liturgia, liturgiści a rubryki. Lwów: 1929.
Miazek J.: Modlitwa eucharystyczna – wprowadzenie. W: „Msza Święta – rozumieć, aby lepiej uczestniczyć”. Red. Hadalski J. Poznań: 2013 (s. 270-273).
Mokrzycki J.: Życie społeczne we Mszy św. W: „Mysterium Christi”. R. X. Nr 3. 1938/1939 (s. 17-22).
Pietras D.: Przedmowa. W: Makowski D.: „Posługi współczesnego Kościoła”. Kraków: 2023 (s. 11-13).
Porosło K.: Wstęp. W: „Modlić się Mszą Świętą”. Kraków: 2022 (s. 9-13).
Schaller F. A.: Liturgia a kryzys. W: „Mysterium Christi”. R. IV. Nr 5. 1932/1933 (s. 136-140).
Schuster I.: Liturgia a pobożność prywatna. W: „Mysterium Christi”. R. II. Nr 7. 1931/1932 (s. 299-302).
Vonier A.: Obecność Boga. W: „Mysterium Christi”. R. X. Nr 1. 1937 (s. 2).
Von Oost K.: Na marginesie nowej książki. W: „Mysterium Christi”. R. IX. Nr 3. 1937/1938 (s. 85-89).
Zachara M.: O tym, że II Modlitwa eucharystyczna NIE JEST najstarszą modlitwą jaką mamy. W: „Liturgia” [online] https://www.liturgia.pl/O-tym-ze-II-Modlitwa-eucharystyczna-NIE-JEST-najstarsza-modlitwa-jaka-mamy/, [dostęp: 11.07.2023].
