Źródła poznania prawa liturgicznego: Księgi liturgiczne

Prawodawca, mówiąc w kan. 2 KPK o przepisach liturgicznych, nie wspomina o księgach liturgicznych. Jednak, aby zrozumieć naturę przepisów liturgicznych, należy je odczytać we właściwym – to znaczy historycznym – kontekście. A z niego wynika, że już od średniowiecza teksty używane podczas sprawowania obrzędów liturgicznych oraz przepisy normujące przebieg celebracji zawarte były w specjalnych księgach kierujących się porządkiem kanonicznym. Kompilacja tak zwanych Ordines sprawiła, że w Kościele łacińskim zostały opracowane rytuał rzymski i pontyfikał rzymski, które zawierały normy liturgiczne określające sprawowanie obrzędów przez prezbiterów i biskupów. Te dwa dzieła potraktowane wspólnie stanowią zbiór przedmiotowych przepisów. Prócz nich za zbiory przepisów liturgicznych uznaje się również Mszał rzymski, Ceremoniał biskupi, Liturgię godzin, Kalendarz rzymski i Martyrologium rzymskie^[1].

Księgi liturgiczne, które stanowią zbiór tekstów obrzędowych i podają porządek ich celebrowania, są zatwierdzone przez kompetentną władzę kościelną, aby można było z nich korzystać przy sprawowaniu publicznego kultu Bożego. Należy je traktować także jako nieocenione źródło badań nad historią liturgii oraz tradycją życia chrześcijańskiego^[2]. Powinny być otaczane szczególnym szacunkiem, ponieważ zawierają znaki i symbole rzeczywistości nadprzyrodzonych. Dlatego też mają się odznaczać poważnym i pięknym wyglądem (OWMR 349)^[3].

Wydane po Soborze Watykańskim II księgi liturgiczne poprzedzone zostały wstępem [praenotanda] lub ogólnym wprowadzeniem [institutio generalis]. Zawierają one przede wszystkim treści teologiczne i pastoralne^[4]. Na strukturę tych ksiąg składają się teksty czytań, śpiewów i modlitw oraz wskazówki regulujące postawy, sposób zachowania, obrzędy, wybór i zastosowanie odpowiednich tekstów podczas sprawowania czynności liturgicznych. Te drugie określa się mianem rubryk, ponieważ drukowane są kolorem czerwonym. Znajdują się zarówno na początku danej księgi, jak również w środku tekstu. Obowiązują w prawie liturgicznym w takim samym wymiarze jak księgi, które je zawierają. W tym miejscu należy zwrócić uwagę, że wypełniając kapłańską funkcję Jezusa Chrystusa, trzeba kierować się rubrykami, aby we właściwy sposób to czynić^[5]. Jednak, idąc za sugestią J. Paschera, który powiedział, że zwracanie uwagi na słowa drukowane w czerwonym kolorze nie powinno prowadzić do zapominania o czarnym, trzeba także starać się zrozumieć, co się w liturgii dokonuje. Ponieważ w tekstach i całej czynności liturgicznej kryją się większe postulaty, niż w rubrykach^[6]. Podobnie ten problem ujął J. Ratzinger, który stwierdził: Nie wystarczy trzymać się rubryk, czyli zewnętrznych reguł obrzędów, o wiele ważniejsze są nigryki, to znaczy wewnętrzne postulaty tego, co wydrukowano czarnymi czcionkami, czyli samego liturgicznego tekstu, który sam z siebie domaga się dwustronnych relacji słuchania i odpowiadania w modlitwach, aklamacjach i śpiewie^[7].

Do wydawania ksiąg liturgicznych – zgodnie z dyspozycją kan. 838 § 2 KPK – uprawniona jest jedynie najwyższa władza kościelna. Jest to wymóg, który ma zapewnić ich autentyczność. W tym celu Stolica Apostolska przygotowuje tak zwane wydanie typiczne. Za przygotowanie editio typica w wersji łacińskiej odpowiedzialna jest Kongregacja ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów. Do konferencji episkopatów należy natomiast opracowanie i zatwierdzenie przekładów ksiąg liturgicznych na języki narodowe, które z kolei wymagają obecnie – zgodnie z motu proprio Magnum Principium – potwierdzenia [confirmatio] Stolicy Apostolskiej (kan. 838 § 2–3 KPK)^[8]. Jednak – jak podkreśliła A. Słowikowska – nie można przy tym zapomnieć, że Stolica Swięta, na mocy listu okólnego Kongregacji Kultu Bożego z 25 października 1973 roku^[9], zastrzegła sobie prawo przygotowania tłumaczenia w każdym języku i zatwierdzenia go do użytku liturgicznego. Podobne prawo bezpośredniego zatwierdzania wszystkich przekładów formuł sakramentalnych zarezerwował sobie – w oparciu o konstytucję Divinae consortium natuare z 15 sierpnia 1971 roku^[10] – sam Biskup Rzymski^[11].

Obecnie używane w liturgii księgi są owocem reformy liturgicznej dokonanej w oparciu o postulaty Soboru Watykańskiego II, który nakazał jak najszybsze ich poprawienie (KL 25). Postanowiono, aby została wydana odpowiednia księga do sprawowania konkretnych obrzędów, przez co miały być docenione wszelkie czynności o charakterze liturgicznym. W ten oto sposób doprowadzono do odnowienia wszystkich istniejących dotychczas ksiąg^[12]. Oto one:

1. Pontyfikał rzymski:

• Ordo consecrationis virginum, editio typica, 1970,
• Ordo benedictionis Abbatis et Abbatissae, editio typica, 1970,
• Ordo benedicendi oleum catechumenorum ei infirmorum et conficiendi chrisma, editio typica, 1971,
• Ordo confirmationis, editio typica, 1971,
• De institutione Lectorum at Acolytorum, de admissione inter candidatos ad Diaconatum et Presbyteratum, de sacro caelibatu amplectendo, editio typica, 1972,
• Ritus ad deputandum ministrum extraordinarium sacrae Communionis distribuendae, editio typica, 1973,
• Ordo dedicationis ecclesiae et altaris, editio typica, 1977,
• Ordo coronandi imaginem Beatae Mariae Virginis, editio typica, 1981,
• De ordinatione Episcopi, presbyterorum et diaconorum, editio typica altera, 1990.

2. Rytuał rzymski:

• Ordo exsequiarum, editio typica, 1969,
• Ordo baptismi parvulorum, editio typica, 1969,
• Ordo professionis religiosae, editio typica, 1970,
• Ordo initiationis christianae adultorum, editio typica, 1972,
• Ordo unctionis infirmorum eorumque pastoralis curae, 1972,
• De sacra Communione et de cultu Mysterii eucharistici extra Missam, editio typica, 1973,
• Ordo penitentiae, editio typica, 1974,
• De benedictionibus, editio typica, 1984,
• Ordo celebrandi matrimonium, editio typica altera, 1990, De exorcismis et supplicationisbus quibusdam, 1999.

3. Mszał rzymski:

• Lectionarium Missalis Romani, editio typica, 1970,
• Ordo lectionum Missae, editio typica altera, 1981,
• Ordo cantus Missae, editio typica altera, 1986,
• Collectio Missarum de Beata Maria Virgine. Lectionarium pro Missis de Beata Maria Virgine, editio typica, 1986, Missale Romanum, editio typica tertia, 2002.

4. Ceremoniał biskupi:

• Ceremoniale Episcoporum, editio typica, reimpressio emendata, 2008.

5. Liturgia godzin:

• Ordo cantus Officii, editio typica, 1983,
• Liturgia horarum iuxta ritum romanum, editio typica altera, vol. I–IV, 1985.

6. Kalendarz rzymski:

• Calendarium romanum, editio typica, 1969.

7. Martyrologium rzymskie:

• Martyrologium romanum, editio typica altera, 2004^[13].

Spośród wymienionych powyżej ksiąg liturgicznych tłumaczenia na język polski doczekały się następujące:

1. Pontyfikał rzymski:

• Obrzęd konsekracji dziewic. Dostosowane do zwyczajów diecezji polskich, Katowice 2001,
• Obrzędy błogosławieństwa olejów katechumenów i chorych oraz konsekracji krzyżma, Katowice 2016,
• Obrzędy ustanowienia lektorów i akolitów oraz przyjęcia kandydatów do diakonatu i prezbiteratu, Katowice 2014,
• Obrzędy sakramentu bierzmowania. Dostosowane do zwyczajów diecezji polskich, wydanie II poprawione, Katowice 2005,
• Obrzędy poświęcenia kościoła i ołtarza. Dostosowane do zwyczajów diecezji polskich, Katowice 2001,
• Obrzędy koronacji wizerunku Najświętszej Maryi Panny, Katowice 2004,
• Obrzęd święceń biskupa, prezbitrów i diakonów, Katowice 1999.

2. Rytuał rzymski:

• Obrzędy pogrzebu. Dostosowane do zwyczajów diecezji polskich, wydanie II uzupełnione, Katowice 2005,
• Obrzędy chrztu dzieci. Dostosowane do zwyczajów diecezji polskich, wydanie III zmienione, Katowice 2015, Obrzędy profesji zakonnej, Katowice 2015,
• Obrzędy chrześcijańskiego wtajemniczenia dorosłych. Dostosowane do zwyczajów diecezji polskich, Katowice 2009,
• Sakramenty chorych. Obrzędy i duszpasterstwo, wydanie II poprawione, Katowice 2004,
• Komunia Święta i kult tajemnicy eucharystycznej poza Mszą świętą. Dostosowane do zwyczajów diecezji polskich, Katowice 2016,
• Obrzędy sakramentu pokuty. Dostosowane do zwyczajów diecezji polskich, wydanie II, Katowice 2002,
• Obrzędy błogosławieństw. Dostosowane do zwyczajów diecezji polskich, t. I–II, Katowice 2010,
• Obrzędy sakramentu małżeństwa. Dostosowane do zwyczajów diecezji polskich, wydanie III, Katowice 2005, Egzorcyzmy i inne modlitwy błagalne, Katowice 2005.

3. Mszał rzymski:

• Lekcjonarz mszalny, t. I–V, wydanie II, Poznań 2015,
• Lekcjonarz mszalny, t. VI, wydanie II, Poznań 2004,
• Lekcjonarz mszalny, t. VII, Poznań 1977,
• Zbiór Mszy o Najświętszej Maryi Pannie, Poznań 1998, Mszał rzymski dla diecezji polskich, wydanie II, Poznań 2010.

4. Ceremoniał biskupi:

• Ceremoniał liturgicznej posługi biskupów, Katowice 2013.

5. Liturgia godzin:

• Liturgia godzin, t. I, wydanie II, Poznań 2006,
• Liturgia godzin, t. II, Poznań 1984,
• Liturgia godzin, t. III, Poznań 1987,
• Liturgia godzin, t. IV, Poznań 1988.

Ks. dr Marcin Kołodziej

[1] J. Otaduy, Comentario al can. 2, w: Comentario exegetico…, dz. cyt., s. 261; W. Wenz, art. cyt., s. 90–91.

[2] Księgi liturgiczne, w: Leksykon liturgii, dz. cyt., s. 700.

[3] A. Słowikowska, dz. cyt., s. 55.

[4] Prawo liturgiczne, w: Leksykon liturgii, dz. cyt., s. 1218.

[5] A. Słowikowska, dz. cyt., s. 55–56.

[6] J. Pascher, Eucharistia. Gestalt und Vollzug, Münster­Krailling 1947, s. 8.

[7] J. Ratzinger, Opera omnia, t. XI: Teologia liturgii. Sakramentalne podstawy życia chrześcijańskiego, K. Góźdź, M. Górecka (red.), tłum. W. Szymona, Lublin 2012, s. 338–339.

[8] Franciszek, List apostolski motu proprio Magnum Principium, „Anamnesis” 92 (2018), nr 1, s. 6.

[9] Sacra Congregatio pro Cultu Divino, Litterae circulares de normis servandis quoad liturgicos in vulgus edendos, illorum translatione in linguas peracta (25.10.1973), nr 104, AAS 66 (1974), s. 98–99.

[10] Paulus VI, Constitutio apostolica Divinae consortium naturae de saramento confirmationis (15.08.1971), AAS 63 (1971), s. 663.

[11] A. Słowikowska, dz. cyt., s. 56–57.

[12] B. Nadolski, dz. cyt., s. 350–351; A. Słowikowska, dz. cyt., s. 57.

[13] B. Nadolski, dz. cyt., s. 351­352; A. Słowikowska, dz. cyt., s. 57–59.