Rzut oka na kilka współczesnych problemów liturgii

Czy istnienie problemów to zjawisko normalne? Tak, choć wiele zależy od sposobu ich rozwiązania, gdyż prawidłowym sposobem rozwiązywania tego typu zagwozdek jest droga ,,prawdy i wierności Kościołowi”[1]. Każdy, kto kocha liturgię, będzie starał się ją pielęgnować[2]. Taka osoba wie bowiem, że nie potrzeba wiele, aby zniszczyć świętą celebrację[3]. Ktoś taki jest na tyle zaznajomiony ze świętym obrzędem, iż wie, że jest to Boży dar, który do niego nie należy[4]. Właśnie dlatego wymaga on pieczołowitej pielęgnacji i szacunku (zwłaszcza w zakresie norm liturgicznych)[5]. Warto więc przyglądnąć się kilku problemom dzisiejszej liturgii[6].

1. Komentarze mszalne

Współczesna liturgia stawia na dydaktyzm, przez co istnieje ryzyko jej ,,przegadania”[7]. Dlatego polscy biskupi wskazują na to, że liturgia sprawowana w sposób zwyczajny nie potrzebuje dodatkowych przemów w postaci komentarzy[8]. Pasterze dozwalają na komentarz tylko w wtedy, gdy dany obrzęd może nie być zrozumiały przez lud i jest ,,w pełni konieczne i uzasadnione” wygłoszenie wyjaśnienia, lecz to – jak wskazują biskupi – nie jest potrzebne
w zwyczajnie celebrowanej liturgii[9]. Zaleca się przeto wygłaszanie komentarza – o ile to rzeczywiście konieczne – zwłaszcza przed Mszą św.[10] Jeśli natomiast jest on obecny w poszczególnych momentach liturgii mszalnej, spośród których należy wymienić chociażby czas procesji z darami, to żadną miarą nie może on jej towarzyszyć[11]. Samo Wprowadzenie do Mszału zawiera bowiem wzmiankę, że procesji z darami towarzyszy śpiew: ,,Procesji z darami towarzyszy śpiew na przygotowanie darów (por. nr 37b), który trwa przynajmniej do chwili, gdy dary zostaną złożone na ołtarzu”[12]. Również wydane w 2014 r. wskazania odnośnie do Mszy szczególnie uroczystych wskazuje na to, że dodawanie objaśnień do procesji z darami nie sprzyja w żadnej mierze liturgicznemu sensowi tej chwili[13].

2. Homilia mszalna

Abstrahując od wymagań prawa kanonicznego odnośnie do obowiązku wygłaszania homilii, należy tutaj skupić się na tym, czym ona właściwie jest. Wielu bowiem myli homilię
z kazaniem, podczas gdy wykładem tajemnic wiary i zasad życia chrześcijańskiego poprzez wyjaśnienie słów Pisma lub tekstu liturgicznego określa się właśnie homilią przez to, że to ona – a nie kazanie – stanowi część liturgii słowa[14]. Również wszelkie komunikaty i listy (łącznie z pasterskimi), jeśli nie spełniają jej cech, nie mogą być odczytywane w ramach liturgii słowa[15]. Polscy biskupi zachęcają do umieszczania takich treści w gablotach lub prasie, a nie odczytywania ich podczas świętego obrzędu[16]. Ponadto nawet jeśli Msza św. łączy się z adoracją lub taka forma kultu eucharystycznego będzie następowała krótko po zakończeniu liturgii mszalnej, to fakt ten nie zwalnia duchownego z obowiązku wygłoszenia homilii podczas Mszy, gdy jest ona obowiązkowa[17]. Również przeżywane rekolekcje czy misje, które łączą się z wygłaszaniem nauk tematycznych, winny być prowadzone w taki sposób, aby nauka rekolekcyjna (o ile nie nawiązuje ona w żaden sposób do czytań mszalnych lub tekstów konkretnego dnia liturgicznego) była głoszona poza Mszą św. czy inną czynnością liturgiczną[18]. Trzeba tu także wskazać na to, że poza samą treścią, problemem dzisiejszej praktyki liturgicznej jest to, że duchowni oddzielają homilię od reszty liturgii słowa różnymi pozdrowieniami i aklamacjami, co jest błędem: ,,Homilia stanowi integralną część liturgii, dlatego przed jej wygłoszeniem nie czyni się znaku krzyża ani nie stosuje się specjalnych pozdrowień (np. <<Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus>>), aby nie przerywać jej więzi z poprzedzającą ją proklamacją słowa Bożego”[19].

3. Znak pokoju

Często można się spotkać z tym, że niektórzy wierni, przekazując sobie nawzajem znak pokoju, mówią do siebie: ,,Pokój nam wszystkim”. Otóż należy tu zauważyć, że jest to błąd[20]. Trzeba tu wszakże nadmienić, że znak ten wykonuje się jedynie wobec najbliżej stojących[21]. Zatem wierny winien się ograniczyć do tych, którzy stoją tuż obok niego[22]. Oznacza to, że przemieszczanie się w celu przekazania znaku pokoju jest nadużyciem[23].

4. Strój chórowy prezbiterów i diakonów

Wielu prezbiterów bez godności kanonickich czy prałackich ma wspólny z diakonami strój chórowy: sutannę i komżę. W tym też stroju winni przebywać w chórze podczas całej liturgii, jeśli nie pełnią w niej żadnych funkcji wynikających ze święceń[24].

5. Właściwy dobór modlitwy eucharystycznej

Choć o doborze modlitw eucharystycznych było już tutaj pisane, to jednak trzeba nadmienić raz jeszcze, że II Modlitwa Eucharystyczna nie może być używana przy każdej okazji[25]. Notoryczne jej używanie wbrew przepisom Kościoła świadczy tylko o tym, że kapłan który tego dokonuje, nie rozumie teologii tej części liturgii[26]. Jeśli natomiast uzależnia używanie tej modlitwy od ,,potrzeb” wiernych, to tym samym ukazuje, że ,,ewidentnie jest coś nie tak”[27]. Dlatego nie do przyjęcia jest argumentowanie używania krótszej modlitwy eucharystycznej koniecznością szybkiego odprawienia wiernych, aby przed kolejną Mszą wywietrzyć kościół (sic!)[28]. Jeśli więc w imię własnej arbitralności liturgicznej orzeka się, że skoro coś nie jest zabronione, to jest automatycznie dozwolone, to wówczas pod ,,potrzebą duszpasterską” można zawrzeć praktycznie wszystko[29]. Dlatego nie można zgodzić się tezą, że I, II i III Modlitwę Eucharystyczną można stosować zawsze zamiennie: po prostu nie![30] Przepisy liturgiczne przedstawiają sprawę jasno: uniwersalną modlitwą jest kanon rzymski,
w specjalnych okolicznościach (np. Msza dla grupy specjalnej) i w dni powszednie można używać II Modlitwy Eucharystycznej, w niedziele i święta można zamiast pierwszej anafory wziąć III Modlitwę Eucharystyczną, w Mszach bez własnej prefacji i w niedziele okresu zwykłego można używać IV Modlitwy Eucharystycznej, w Mszach w różnych potrzebach można wykorzystywać jeden z wariantów V Modlitwy Eucharystycznej, w liturgiach związanych z motywem pojednania, męki lub Eucharystii można odmawiać I lub II Modlitwę o Tajemnicy Pojednania, a w Mszy z udziałem dzieci – specjalne anafory dostosowane do tych liturgii[31]. W tym względzie nie ma dowolności, bo istnieją szczegółowe normy.

***

W liturgii nikt nie jest samotnikiem, lecz zawsze łączy się z drugim człowiekiem, tworząc wspólnie większą lub mniejszą wspólnotę. Dlatego też czynienie liturgii ,,dostosowanej” do danego człowieka jest wielkim błędem[32]. Współczesny dominikański liturgista podkreśla bowiem, że ,,Eucharystia nie stanie się zrozumiała tylko dlatego, że sprowadziliśmy ją do niskiego poziomu”[33]. Warto mieć te słowa na uwadze przy rozwiązywaniu wszelkich spornych problemów.

Dawid Makowski

Bibliografia:

Dokumenty Kościoła i papieży:

1. Benedykt XVI: Adhortacja Apostolska ,,Sacramentum caritatis”. Rzym: 2007.
2. Kodeks Prawa Kanonicznego. Rzym: 1986.
3. Konferencja Episkopatu Polski: Instrukcja o muzyce kościelnej. Warszawa: 2017.
4. Konferencja Episkopatu Polski: Wskazania do nowego Ogólnego Wprowadzenia do Mszału Rzymskiego. Warszawa: 2005
5. Konferencja Episkopatu Polski: Wskazania dotyczące homilii mszalnej. Lublin: 2017.
6. Kongregacja Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów: Ceremoniał Liturgicznej Posługi Biskupów. Rzym: 1984
7. Kongregacja Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów: Ogólne Wprowadzenie do Lekcjonarza Mszalnego. Rzym: 1981.
8. Kongregacja Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów: Ogólne Wprowadzenie do Mszału Rzymskiego. Rzym: 2002.
9. Kongregacja Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów: Wskazania na szczególne uroczystości. Rzym: 2014.
10. Kongregacja Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów: Znaczenie rytualne daru pokuty podczas Mszy św. Rzym: 2014.

Literatura:

1. A. Nichols: Patrząc na liturgię. Krytyczna ocena jej współczesnej formy. Tłum. T. Glanz. Poznań: 1999.
2. C. Folsom: Człowiek współczesny a liturgia. Tłum. D. Jurczak (i in.). Kraków: 2018.
3. D. Jurczak, D. Jarczewski: Nerw święty. Rozmowy o liturgii. Kraków: 2022.
4. J. Nowak: Komentarz do ,,Ogólnego Wprowadzenia do Mszału Rzymskiego”. Poznań: 2023.
5. K. Porosło: ,,Pobożny” czy ,,rubrycysta” – który lepszy? W: ,,Liturgia” [online] https://www.liturgia.pl/Pobozny-czy-rubrycysta-ktory-lepszy/, [dostęp: 06.03.2023].
6. M. Zachara: O parafialnych perypetiach z Kanonem Rzymskim raz jeszcze. W: ,,Liturgia” [online] https://www.liturgia.pl/O-parafialnych-perypetiach-z-Kanonem-Rzymskim-raz-jeszcze/, [dostęp: 06.03.2023].
7. R. Guardini: Liturgia i formacja liturgiczna. Tłum. P. Napiwodzki. Kraków: 2022.
8. S. Czerwik: Posłuszeństwo wobec „sacrum” i osobista twórczość kapłana przewodniczącego celebrującej wspólnocie. W: ,,Vademecum Liturgiczne” [online] https://vademecumliturgiczne.pl/2017/09/15/posluszenstwo-wobec-sacrum-i-osobista-tworczosc-kaplana-przewodniczacego-celebrujacej-wspolnocie/, [dostęp: 06.03.2023].
9. S. Szczepaniec: Posługi liturgiczne w zgromadzeniu liturgicznym. W: ,,Ruch Biblijny i Liturgiczny”. T. 40. Nr 6. 1987 (s. 534-541).
10. T. Kwiecień: Liturgia? Problem z mentalnością. W: ,,Laboratorium” [online] http://labo-old.wiez.pl/teksty.php?liturgia_problem_z_mentalnoscia&p=2, [dostęp: 06.03.2023].
11. Z. Janiec: Wierność przepisom i twórczość liturgiczna w celebracji Mszy świętej. W: ,,Wiara” [online] https://liturgia.wiara.pl/doc/420658.Wiernosc-przepisom-i-tworczosc-liturgiczna-w-celebracji-Mszy, [dostęp: 06.03.2023].

[1] S. Szczepaniec: Posługi liturgiczne w zgromadzeniu liturgicznym. W: ,,Ruch Biblijny i Liturgiczny”. T. 40. Nr 6. 1987, s. 541.

[2] Zob. R. Guardini: Liturgia i formacja liturgiczna. Tłum. P. Napiwodzki. Kraków: 2022, s. 201.

[3] Zob. D. Jurczak, D. Jarczewski: Nerw święty. Rozmowy o liturgii. Kraków: 2022, s. 81.

[4] Znamienne więc są tutaj napisy z dawnych kościelnych zakrystii: ,,Jak ty będziesz się obchodził z Jezusem w Ofierze Mszy świętej, tak On obejdzie się z tobą w dniu twego sądu”. Cyt. za: S. Czerwik: Posłuszeństwo wobec „sacrum” i osobista twórczość kapłana przewodniczącego celebrującej wspólnocie. W: ,,Vademecum Liturgiczne” [online] https://vademecumliturgiczne.pl/2017/09/15/posluszenstwo-wobec-sacrum-i-osobista-tworczosc-kaplana-przewodniczacego-celebrujacej-wspolnocie/, [dostęp: 06.03.2023].

[5] Zob. Z. Janiec: Wierność przepisom i twórczość liturgiczna w celebracji Mszy świętej. W: ,,Wiara” [online] https://liturgia.wiara.pl/doc/420658.Wiernosc-przepisom-i-tworczosc-liturgiczna-w-celebracji-Mszy, [dostęp: 06.03.2023].

[6] Artykuł nie ma za celu podejmować refleksji nad każdym z problemów osobno, lecz jedynie nad kilkoma, które są najbardziej powszechne.

[7] ,,Jeśli chodzi o negatywną stronę, obsesja dydaktyczna jest tak wielka, że Msza staje się <<murem słów>>, zwracając uwagę prawie wyłącznie na rozumienie intelektualne”. C. Folsom: Człowiek współczesny a liturgia. Tłum. D. Jurczak (i in.). Kraków: 2018, s. 69.

[8] ,,Zwyczajnie celebrowana liturgia nie potrzebuje komentarza. Pojawia się on w wyjątkowych momentach, kiedy uczestnikom trzeba ułatwić zrozumienie obrzędu lub innych wydarzeń podczas celebracji”. Konferencja Episkopatu Polski: Dyrektorium w sprawie Mszy transmitowanych przez telewizję. 2017, art. 40.

[9] Zob. Tamże, art. 42.

[10] Zob. Konferencja Episkopatu Polski: Instrukcja o muzyce kościelnej. Warszawa: 2017, art. 35.

[11] Dlatego nota J. Nowaka zamieszczona w Komentarzu do ,,Ogólnego Wprowadzenia do Mszału Rzymskiego” przy artykule 44 tegoż dokumentu jest błędna. Autor uważa bowiem, że procesji z darami może towarzyszyć tekst komentarza. Zob. J. Nowak: Komentarz do ,,Ogólnego Wprowadzenia do Mszału Rzymskiego”. Poznań: 2023, s. 57.

[12] Zob. Kongregacja Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów: Ogólne Wprowadzenie do Mszału Rzymskiego. Rzym: 2002, art. 74.

[13] Zob. Kongregacja Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów: Wskazania na szczególne uroczystości. Rzym: 2014, art. 26.

[14] Zob. Kongregacja Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów: Ogólne Wprowadzenie do Lekcjonarza Mszalnego. Rzym: 1981, art. 24.

[15] Zob. Konferencja Episkopatu Polski: Wskazania dotyczące homilii mszalnej. Lublin: 2017, art. 5.

[16] Zob. Tamże.

[17] Zob. Tamże, art. 6. Jest ona obowiązkowa we wszystkich Mszach niedzielnych i świątecznych z udziałem ludu oraz we Mszach obrzędowych związanych z udzielaniem sakramentów i sakramentaliów. Zob. Kodeks Prawa Kanonicznego. Rzym: 1986, kan. 767, ust. 2; Konferencja Episkopatu Polski: Wskazania dotyczące homilii mszalnej. Lublin: 2017, art. 2. Wygłoszenie homilii zaleca się także w liturgiach pogrzebowych, lecz wówczas nie może przybrać formy laudacji na cześć nieboszczyka. Zob. Tamże, art. 3.

[18] Zob. Tamże, art. 3.

[19] Tamże, art. 11.

[20] Zob. Konferencja Episkopatu Polski: Wskazania do nowego Ogólnego Wprowadzenia do Mszału Rzymskiego. Warszawa: 2005, art. 33.

[21] Zob. Kongregacja Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów: Wskazania na szczególne uroczystości. Rzym: 2014, art. 82.

[22] Zob. Benedykt XVI: Adhortacja Apostolska ,,Sacramentum caritatis”. Rzym: 2007, art. 49.

[23] Zob. Kongregacja Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów: Znaczenie rytualne daru pokuty podczas Mszy św. Rzym: 2014, art. 6c.

[24] Zob. Kongregacja Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów: Ceremoniał Liturgicznej Posługi Biskupów. Rzym: 1984, art. 66.

[25] Zob. M. Zachara: O parafialnych perypetiach z Kanonem Rzymskim raz jeszcze. W: ,,Liturgia” [online] https://www.liturgia.pl/O-parafialnych-perypetiach-z-Kanonem-Rzymskim-raz-jeszcze/, [dostęp: 06.03.2023].

[26] Zob. C. Folsom: Człowiek współczesny a liturgia. Tłum. D. Jurczak (i in.). Kraków: 2018, s. 64.

[27] Zob. K. Porosło: ,,Pobożny” czy ,,rubrycysta” – który lepszy? W: ,,Liturgia” [online] https://www.liturgia.pl/Pobozny-czy-rubrycysta-ktory-lepszy/, [dostęp: 06.03.2023].

[28] Zob. J. Nowak: Komentarz do ,,Ogólnego Wprowadzenia do Mszału Rzymskiego”. Poznań: 2023, s. 349.

[29] Zob. T. Kwiecień: Liturgia? Problem z mentalnością. W: ,,Laboratorium” [online] http://labo-old.wiez.pl/teksty.php?liturgia_problem_z_mentalnoscia&p=2, [dostęp: 06.03.2023].

[30] Tak – błędnie – twierdzi J. Nowak. Zob. J. Nowak: Komentarz do ,,Ogólnego Wprowadzenia do Mszału Rzymskiego”. Poznań: 2023, s. 349.

[31] Zob. Konferencja Episkopatu Polski: Wskazania do nowego Ogólnego Wprowadzenia do Mszału Rzymskiego. Warszawa: 2005, art. 365.

[32] Zob. A. Nichols: Patrząc na liturgię. Krytyczna ocena jej współczesnej formy. Tłum. T. Glanz. Poznań: 1999, s. 75-76.

[33] Zob. D. Jurczak, D. Jarczewski: Nerw święty. Rozmowy o liturgii. Kraków: 2022, s. 152.