Ogólne przygotowanie odnowy liturgicznej – Działania Episkopatu Polski na rzecz wydawania ksiąg w języku narodowym

Sobór Watykański II (1962-1965) podczas swych obrad w sposób szczególny pochylił się nad zagadnieniem liturgii, gdyż mnóstwo ojców pragnęło jej odnowy [Seasoltz 1980, s. 17]. Droga do wydania Konstytucji o Liturgii Świętej „Sacrosanctum Consilium” znacznie przyspieszyła między XIX a XX w., kiedy to różnorodne wydarzenia z życia świata i Kościoła stawiały przed biskupami pytanie o sens świętych obrzędów oraz umiejscowienie ich w kontekście innych nauk, przeżywających wówczas swój znaczny rozwój [Miazek 2004, s. 185]. To pytanie przybierało na wadze nie tylko ze względu na ogólne przemiany świata, ale także na funkcjonujący wewnątrz Kościoła nurt troski o liturgię, który był przedstawiany przede wszystkim przez Ruch Liturgiczny [Roche 2020, s. 248]. To właśnie wówczas zaczęto powoli zmieniać podejście do liturgii, wskazując na jej istotę, w oparciu o którą zaczęto rozumieć jej teologię [Małaczyński 1965, s. 14-20]. Ciągle jednak stawiano sobie pytanie, przypominane w ostatnich latach przez wielu teologów, dotyczące sposobu, w jaki można uzdolnić udział współczesnego wierzącego w liturgii. Zdaniem niektórych owo uzdolnienie miało przynieść stosowanie języka narodowego w liturgii [Braga 1965, s. 113].

Zagadnienie języka liturgicznego było bardzo istotnym tematem w dyskusji na auli soborowej, gdyż wielu ojców w swych życzeniach przesyłanych do organów przygotowawczych Sobór Watykański II (1962-1965) prosiło o większy zakres obecności języka narodowego w liturgii[1]. Ich prośby zostały wysłuchane na tyle, że dzisiaj jedną z cech charakterystycznych odnowionej liturgii jest właśnie posługiwanie się językami narodowymi [Pascher 1968, s. 46]. W przeciągu ostatnich siedemdziesięciu lat światło dzienne ujrzało wiele ksiąg liturgicznych, tłumaczonych na języki narodowe całego świata, a więc również na język polski. Niniejsza publikacja będzie miała za cel ukazanie działań Konferencji Episkopatu Polski na rzecz wydania ksiąg w języku narodowym po II Soborze Watykańskim (1962-1965). Dlatego zostanie ona podzielona na dwie części tematyczne. Pierwsza z nich będzie przedstawiała posoborową drogę do celebrowania liturgii w językach narodowych. Druga natomiast ukaże prace polskiej Konferencji Biskupów, która wdrażała soborowe
i posoborowe postanowienia w życie, poprzez wydawanie ksiąg liturgicznych w języku polskim.

1. Posoborowa droga do celebracji w językach narodowych

Wydana w dn. 4 grudnia 1963 r. soborowa Konstytucja o Liturgii Świętej „Sacrosanctum Concilium” postawiła na decentralizację kierowania liturgią, dając każdej Konferencji Episkopatu władzę kierowania sprawami liturgicznymi nad powierzonym jej terytorium [KL, 22 §2]. Jednym z zadań każdego takiego gremium była odpowiedzialność za wprowadzanie języka ojczystego w ramy celebracji liturgicznych [Kołodziej 2019, s. 87]. Zadanie to miała wykonać każda z Konferencji Episkopatów dlatego, że miejscowi biskupi najlepiej znali region, w którym posługiwali i dzięki temu mogą zadecydować o zakresie używania mowy ojczystej w liturgii, biorąc przy tym pod uwagę uwarunkowania kulturowe [Braga 1965, s. 114]. Nie można tu jednak mówić o tym, że do odnowy liturgicznej nie sprawowano liturgii w językach narodowych, ponieważ niektóre części Mszy św. mogły być sprawowane w języku nowożytnym (np. czytania mszalne), a także istniał szereg wielu indultów oraz dekretów umożliwiających sprawowanie czynności sakramentalnych z rytuału z większą obecnością języka innego niż łaciński [Feulner 2013, s. 104]. Tak było m.in. w Polsce, gdzie od 1963 r. funkcjonowało Collectio Rituum, zatwierdzone przez Stolicę Apostolską w dn. 23 października 1959 r. [Sobeczko 1990, s.80]. Była to księga zawierająca polskie zwyczaje liturgiczne i obfitująca w większą liczbę tekstów przetłumaczonych na język polski [Małaczyński 1963, s. 211-219][2].

Szersze udostępnienie języka narodowego w liturgii było podyktowane dialogicznym charakterem liturgii [Krakowiak 2023, s. 26]. Sobór dostrzegał bowiem korzyści, jakie mogą płynąć z takiego stanu rzeczy [KL, 36 §2]. Późniejszy organ „Consilium”, zajmujący się implementacją zaleceń soborowych w życie, wskazywał że Kościół rozproszony po całym świecie zaczął posługiwać się w kulcie wszelkimi jego językami [Consilium 1967, s. 340]. Trzeba tu bowiem wskazać na to, że mimo wielu potępień lokalnych inicjatyw z wieków przeszłych, dotyczących samowolnego wprowadzania do liturgii języków narodowych, nigdy Stolica Apostolska w sposób formalny nie orzekła, że celebrowanie w języku nowożytnym jest niemożliwe lub zabronione [Matwiejuk 2011, s. 40]. Prawdą jest natomiast, że dopiero soborowe i posoborowa prawodawstwo wyraźnie wzmiankowało o możliwości stosowania języka narodowego w liturgii, gdyż wskazano na wspólnotowość celebrowanej liturgii, wyrażającą się m.in. poprzez używanie języka zrozumiałego dla większego grona odbiorców [KL, 27].

Pierwszym krokiem w implementacji ogólnych założeń soborowej odnowy liturgicznej względem szerszego udostępnienia Kościołowi możliwości wprowadzenia do liturgii języków nowożytnych było wydanie w dn. 21 kwietnia 1964 r. specjalnego dekretu przez Radę ds. wdrożenia założeń soborowych w życie. Dokument ten precyzował, w jakich obrzędach można było korzystać z zasobów języka narodowego [Bugnini 1990, s. 101]. W pierwszym etapie posoborowej reformy liturgicznej, trwającym od 1964 do 1967 r. obrzędami, które w całości można było sprawować w języku narodowym były: wszelkie sakramentalia i pogrzeb, a także sakramenty chrztu, bierzmowania, pokuty i pojednania, małżeństwa oraz namaszczenia chorych, jak też obrzęd udzielania Komunii św. poza Mszą św. [Consilium 1964, s. 9]. Spośród sakramentów jedynie święcenia (wszelkich stopni) i konsekracja biskupia musiały być sprawowane w całości po łacinie za wyjątkiem początkowego przemówienia szafarza święceń do wyświęcanych oraz podczas egzaminu elekta przed przyjęciem biskupstwa oraz w trakcie napominania go przez konsekratora. W przypadku Mszy św. było podobnie, gdyż nie wszystkie obrzędy mogły być sprawowane w języku nowożytnym, jako że w tej grupie znajdowały się jedynie: lekcje mszalne i ich śpiewy, modlitwa wiernych, śpiewy części stałych i zmiennych, aklamację, pozdrowienia, dialogi, modlitwa Pańska z wprowadzeniem do niej i embolizmem, formuła towarzysząca komunikowaniu wiernych oraz modlitwy formularza mszalnego [Consilium 1964, s. 9]. Był to zakres obecności języka narodowego w liturgii, który wówczas mogły w całości lub w części wykorzystywać w granicach swojego kraju poszczególne Konferencje Episkopatów, wysyłające do Stolicy Apostolskie tłumaczenia poszczególnych modlitw, które po jej akceptacji można było stosować [Michałek 1965, s. 281]. Jednocześnie od dn. 27 kwietnia 1965 r. zezwalano na używanie języka narodowego w prefacji, po uprzednim zdecydowaniu się na to Konferencji Episkopatu [Consilium 1965, s. 149]. Wspomniany dekret był bowiem wdrożeniem w życie zapisów zarówno soborowej Konstytucji o Liturgii Świętej i wpłynął również na powstanie jedenastego rozdziału pierwszej instrukcji wykonawczej z dn. 26 września 1964 r. [Matwiejuk 2011, s. 42-44].

Poszerzenie zakresu obecności języka narodowego w liturgii dokonało się w dn. 4 maja 1967 r., kiedy światło dzienne ujrzała druga instrukcja wykonawcza, znacznie rozszerzająca obecność języka narodowego w liturgii [Michałek 1968, s. 100-103]. Odtąd język narodowy – za zgodą Konferencji Episkopatu – mógł być obecny również kanonie mszalnym, a także we wszystkich obrzędach święceń (w całości) oraz w lekcjach brewiarzowych [Sacra Rituum Congregatio 1967, s. 448]. W tego konsekwencji późniejsze ordo missæ z 1969 r. wskazywało na możliwość sprawowania całej liturgii mszalnej w języku narodowym [Cichy 1978, s. 85]. Nowe księgi liturgiczne miały bowiem zapewniać jedność Kościoła w różnorodności języków [Krakowiak 2023, s. 91].

2. Wprowadzenie języka narodowego do liturgii w Polsce

Polscy biskupi w większości od początku postulowali wprowadzenie do liturgii większego zakresu języka ojczystego, o czym świadczą wota przesyłane na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX w. do Stolicy Apostolskiej, nad którymi miał się pochylić przyszły sobór [Goliński 1960, s. 645]. Spośród wielu głosów, których nie sposób w całości przybliżyć ze względu na wąskie ramy tej publikacji, warto wymienić kilka szczególnych głosów. Jednym z nich były słowa arcybiskupa lwowskiego Eugeniusza Baziaka (†1962), który wspominał, że różnorodność języków w liturgii nie będzie szkodziła jedności, a wręcz przeciwnie – umożliwi ona wiernym bardziej świadomy udział w liturgii [Baziak 1960, s. 657]. Biskup płocki Tadeusz Zakrzewski (†1961) postulował wprowadzenie języka narodowego szczególnie w obrzędach rytuału [Zakrzewski 1960, s. 659]. Prośbę tę motywowano wieloma czynnikami, spośród których najczęstszym było duchowe dobro wiernych, którzy przyjmują lub uczestniczą w udzielaniu sakramentów oraz sakramentaliów, na co szczególnie wskazali biskup sandomierski Jan Kanty Lorek (†1967) oraz arcybiskup tytularny Drizipary Włodzimierz Jasiński (†1965) [Jasiński 1960, s. 708; Lorek 1960, s. 671]. Polscy biskupi byli jednak na ogół bardzo zachowawczy we wprowadzaniu języka narodowego do Mszy św., co widać szczególnie w liście kardynała arcybiskupa warszawskiego i gnieźnieńskiego Stefana Wyszyńskiego (†1981), który postulował wprowadzić język narodowy jedynie w niektórych częściach Mszy przed Ofiarowaniem [Wyszyński 1960, s. 673]. Miało to z jednej strony zachować starożytny język w liturgii, a z drugiej – jak to podkreślił biskup włocławski Antoni Pawłowski (†1968) – ukazać liturgię jako szkołę modlitwy [Pawłowski 1960, s. 688]. Zdaniem biskupa pomocniczego tarnowskiego Michała Blecharczyka (†1965) język łaciński był całkowicie obcy językowi polskiemu, przez co wierni mieli trudność z uczestniczeniem w obrzędach liturgicznych (zwłaszcza sakramentalnych) w gorliwości i miłości, które to uczestnictwo miało być wzbudzone poprzez odmawianie modlitw w języku narodowym [Blecharczyk 1960, s. 725-726].

Podczas reformy liturgicznej do 1967 r. Konferencja Episkopatu Polski poprosiła jedynie o dwie zgody, które też otrzymała. Pierwsza  z nich z dn. 1 października 1964 r. dotyczyła Polaków mieszkających poza granicami kraju, którym zezwolono na używanie języka narodowego w liturgii w formie, w jakiej biskupi danego kraju pozwolili na obecność swojemu językowi nowożytnemu [Consilium 1964a, s. 31]. Drugi natomiast został wydany w dn. 27 października 1965 r. i dotyczył zezwolenia na używanie języka polskiego w obrzędach Mszy św. (w pełnym zakresie ukazanym przez dekret wzorcowy poza rozesłaniem), a także w obrzędach bierzmowania i Komunii św. poza Mszą św. [Consilium 1965a, s. 385-386]. W ten sposób liturgia rytu z 1965 r., sprawowanego wówczas również w Polsce (według ksiąg wydanych w 1965 r. sprawowano m.in. Msze jubileuszowe związane z tysiącleciem chrztu Polski), zawierała w sobie więcej miejsca dla języka nowożytnego. W tym czasie spośród wszystkich biskupów polskich jedynie ordynariusz opolski Franciszek Jop (†1976) wystosował do Stolicy Apostolskiej pismo, w którym wyraził prośbę o zatwierdzenie dla jego diecezji tłumaczenia antyfony „Libera me” (odmawianej podczas pogrzebu), do której ustosunkowano się pozytywnie [Consilium 1965a, s. 386]. Stosunkowo niewielkie wprowadzenie języka narodowego do liturgii w pierwszej fazie odnowy wynikała z tego, że Episkopat pragnął uniknąć kłopotów związanych z nieładem w sprawowaniu liturgii [Sobeczko 1985, s. 310].

Kolejne zezwolenie było już dekretem ogólnopolskim, który wszedł w życie dn. 9 grudnia 1967 r., odkąd Konferencja Episkopatu Polski zyskała zatwierdzenie polskiego tłumaczenia mszału rzymskiego [Consilium 1967a, s. 420]. To właśnie na mocy tego dekretu przystąpiono do utworzenia mszału łacińsko-polskiego, wydanego drukiem w Paryżu w 1968 r. [Małaczyński 1985, s. 323-324]. Dwa lata później wydano natomiast nowe ordo missæ w języku polskim[3]. W tym samym roku przetłumaczono i wydano księgę modlitw powszechnych [Małaczyński 1985, s. 323-324]. Od 1970 r. Stolica Apostolska wydawała również trzy tomy lekcjonarza, które ukazywały się w języku polskim od 1972 do 1977 r. [Małaczyński 1985, s. 325]. W tym czasie, a dokładniej w 1973 r. światło dzienne ujrzały przetłumaczone obrzędy Wielkiego Tygodnia [Małaczyński 1985, s. 325].  Rok później natomiast wydano kalendarz dla diecezji polskich [Sobeczko 2001, s. 143]. Pierwsze wydanie mszału rzymskiego dla diecezji polskich nastąpiło natomiast – jako edycja studyjna – dopiero w 1979 r., podczas gdy wydanie pierwsze ujrzało światło dzienne w 1986 r. [Nowak 2022, s. 88, 97]. Rok po wydaniu nowego mszału opublikowano zbiory modlitw dotyczących Mszy o Najświętszej Maryi Pannie oraz lekcjonarz do tychże liturgii [Sobeczko 2001, s. 139]. Jednak dopiero w roku 2000 wydano Ewangeliarz [Sobeczko 2001, s. 139].

W omawianym okresie światło dzienne ujrzały także tłumaczenia poszczególnych obrzędów związanych z udzielaniem sakramentów i sakramentaliów, a także odmawianiem brewiarza. Jako pierwsze zostały wydane obrzędy święceń, które opublikowano w 1972 r. [Sobeczko 2001, s. 141]. W tym samym roku opublikowano również obrzędy chrztu dzieci, bierzmowania, benedykcji opata i przeoryszy oraz poświęcenia olejów i konsekracji dziewic [Małaczyński 1985, s. 323-325]. W 1974 r. wydano obrzędy sakramentu małżeństwa oraz pokuty i pojednania [Sobeczko 2001, s. 141]. Rok później opublikowano obrzędy bierzmowania w języku polskim [Małaczyński 1985, s. 323-325]. Obrzędy ustanowień do posług lektora i akolity zostały wydane studyjnie w 1977 r. [Sobeczko 2001, s. 141-142]. Natomiast dwa lata później opublikowano obrzęd dedykacji kościoła i ołtarza [Sobeczko 2001, s. 141]. Natomiast w 1978 r. opublikowano obrzędy pogrzebu oraz sakramentów udzielanym chorym, a w 1984 r. wydano księgę związaną z udzielaniem Komunii św. oraz kultem tajemnicy eucharystycznej poza liturgią mszalną [Małaczyński 1985, s. 322-323]. W latach 1982-1988 wydawano także poszczególne tomy Liturgii Godzin [Sobeczko 2001, s. 142]. Później podjęto się jeszcze wydania obrzędów chrześcijańskiego wtajemniczenia dorosłych, czego dokonano w 1988 r., a także księgi błogosławieństw, wydanej w 1994 r. [Sobeczko 2001, s. 142]. Kolejną księgą były egzorcyzmy oraz inne modlitwy błagalne, których wydanie nastąpiło w 2002 r. [Stawski 2008, s. 140]. W 2010 r. światło dzienne zyskał polski przekład ceremoniału biskupiego.

Zakończenie

Działania Konferencji Episkopatu Polski na rzecz wprowadzenia języka narodowego do celebracji liturgicznych były podejmowane stopniowo, lecz zdecydowanie[4]. Wynikało to tak ze względów duszpasterskich, które były podyktowane chęcią uniknięcia pośpiechu, utrudniającego właściwą recepcję posoborowych postanowień, jak też z aspektów praktycznych, wynikających z obszernej pracy tłumaczów, podzielonych na wiele różnych zespołów [Sobeczko 2001, s. 143].

Nie można jednak powiedzieć, że praca związana z tłumaczeniem ksiąg liturgicznych się zakończyła. Wprawdzie większość z nich została już przetłumaczona, lecz wiele z nich do dziś nie doczekało się swoich polskich przekładów. Ma się tu na myśli przede wszystkim wszelkie księgi związane ze śpiewem gregoriańskim (Graduale Romanum, Graduale Simplex, Ordo Cantus Missæ, Ordo Missæ in cantu czy Ordo Cantus Officii), jak również pewne szczególne teksty liturgiczne, jak chociażby Martyrologium Romanum, choć to ostatnie jest obecnie tłumaczone. Kościół w Polsce oczekuje również na kolejną edycję mszału, która jest obecnie na ukończeniu, tak iż w najbliższych latach można się będzie spodziewać polskiego wydania trzeciej edycji Missale Romanum z 2008 r.

Czy jednak prace Konferencji Episkopatu Polski przyniosły pożądany owoc? Odpowiedź na to pytanie nie jest proste. Na pewno trzeba stwierdzić, że prace te były i są obfite. Dzięki nim dzisiaj liturgia jest sprawowana w języku zrozumiałym dla ogółu wiernych. Jednak czy to sprzyja ich uczestnictwu? Nie chodzi tu o zewnętrzne branie udziału w liturgii na zasadzie zwykłego dialogowania, śpiewania czy modlenia się wargami, lecz idzie tu o bardziej głęboki wyraz modlitwy, wynikający z wewnętrznego przeżycia. Zdaje się, że na poziomie tajemnicy rozumie się dzisiaj niewiele [Jurczak, Jarczewski 2021, s. 108]. Potrzeba więc zmiany podejścia do liturgii, która obecnie bywa zbyt często celebracją przesiąkniętą dydaktyzmem [Gamber 1983, s. 11]. Być może dobrą praktyką byłoby wykorzystanie tej szansy, jaką daje Kościołowi dzisiejszy sposób sprawowania liturgii, aby poprzez proklamowane modlitwy w języku narodowym, ukazywać wiernym ich głębie, tak iż by pojęli oni coś więcej – coś, co pozwoli im dostrzec bogactwo tekstów ksiąg liturgicznych.

Dawid Makowski

Bibliografia:

1. Baziak Eugeniusz, Littera, [w:] Acta et Documenta Concilio Oecumencio Vaticano II apparando, s. 1, vol. 2, p. 2, Roma 1960.
2. Blecharczyk Michał, Littera, [w:] Acta et Documenta Concilio Oecumencio Vaticano II apparando, s. 1, vol. 2, p. 2, Roma 1960.
3. Braga Charles, The Language to be used in the Liturgy [w:] The Commentary on the Constitution and on the Instruction on the Sacred Liturgy, ed. Bugnini Annibale, Braga Charles, New York 1965.
4. Bugnini Annibale, The reform of the liturgy, 1948-1975, trans. O’Connel J. Matthew, Collegeville 1990.
5. Cichy Stefan, Język łaciński w odnowionej liturgii, „Ruch Biblijny i Liturgiczny” 1978, t. 31, nr 2.
6. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia, Decretum. Poloni exra Patriam degentes „Notitiæ” 1964, vol. 1-4.
7. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia, Decretum. Polonia, „Notitiæ” 1965, vol. 12.
8. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia, Decretum. Polonia,
   „Notitiæ” 1967, vol. 36.
9. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia, Decretum typicum, „Notitiæ” 1964, vol. 1-4.
10. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia, Decretum, quibus confirmantur interpretationes populares præfationum in Missa, „Notitiæ” 1965, vol. 6.
11. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia, Incepta ad Insturationem Liturgicam moderandam, „Notitiæ” 1967, vol. 34.
12. Feulner Hans-Jünger, Der „Ordo Missæ” von 1965 und das „Missale Romanum” von 1962, [w:] Römische Messe und Liturgie in der Moderne, hg. Wahle Stephan, Hoping Helmut, Heunerland Winfried, Freiburg-Basel-Wien 2013.
13. Gamber Klaus, Kult und mysterium: das Liturgieverständnis der frühen, ungeteilten Christenheit, Regensburg 1983.
14. Goliński Zdzisław, Littera, [w:] Acta et Documenta Concilio Oecumencio Vaticano II apparando, s. 1, vol. 2, p. 2, Roma 1960.
15. Jasiński Włodzimierz, Littera, [w:] Acta et Documenta Concilio Oecumencio Vaticano II apparando, s. 1, vol. 2, p. 2, Roma 1960.
16. Jurczak Dominik, Jarczewski Dominik, Nerw święty. Rozmowy o liturgii, Kraków 2021.
17. Kołodziej Marcin, Prawo liturgiczne Kościoła łacińskiego, Wrocław 2019.
18. Krakowiak Czesław, Odnowa liturgiczna w świetle instrukcji wykonawczych do „Sacrosanctum Concilium”, Lublin 2023.
19. Lorek Jan Kanty, Littera, [w:] Acta et Documenta Concilio Oecumencio Vaticano II apparando”, s. 1, vol. 2, p. 2, Roma 1960.
20. Małaczyński Franciszek, Nowy rytuał dla Polski, „Ruch Biblijny i Liturgiczny” 1963, t. 16, nr 4.
21. Małaczyński Franciszek, Odnowa liturgii w Polsce po II Soborze Watykańskim, „Ruch Biblijny i Liturgiczny” 1976, t. 29, nr 4.
22. Małaczyński Franciszek, Szczyt i źródło życia Kościoła, „Ruch Biblijny i Liturgiczny” 1965, t. 18, nr 1.
23. Małaczyński Franciszek, Wydawanie ksiąg liturgicznych w języku polskim, „Ruch Biblijny
    i Liturgiczny” 1985, t. 38, nr 4-5.
24. Matwiejuk Kazimierz, Język narodowy w liturgii, „Liturgia Sacra” 2011, t. 17, nr 1.
25. Miazek Jan, Czterdzieści lat soborowej Konstytucji o Liturgii „Sacrosanctum Concilium” (1963-2003), „Warszawskie Studia Teologiczne” 2004, nr 17.
26. Michałek Roman, Komentarz prawno-liturgiczny do drugiej instrukcji o należytym wykonaniu konstytucji o św. liturgii, „Ruch Biblijny i Liturgiczny” 1968, t. 21, nr 1-2.
27. Michałek Roman, Zmiany obrzędowe wprowadzone przez instrukcję do konstytucji o św. liturgii z 26 IX 1964, „Ruch Biblijny i Liturgiczny” 1965, t. 18, nr 5.
28. Nowak Jacek, Pierwsze wydania mszału w języku polskim, „Liturgia Sacra” 2022, t. 28, nr 2.
29. Pascher Ildefons, Augenblicklicher Stand der Liturgiereform und Ausblick auf das Kommende, [w:] Liturgische im Streit der Meinungen, hg. Henrich Friedrich, Würzburg: 1968.
30. Roche Arthur, The Roman Missal of Saint Paul VI. A witness to unchanging faith and uninterrupted tradition, „Notitiæ” 2020, t. 56.
31. Ryan Fergus, Canimus, sine fine dicentes. The origin and development of the „Dialogue Mass” and its influence on the preparation of the „Missale Romanum” of 1970, Roma 2021.
32. Sacra Rituum Congregatio, Instructio ad exsecutionem Constitutionis de Sacra Liturgia recte ordinandam, „Acta Apostolicæ Sedis” 1965, vol. 56.
33. Seasoltz R. Kevin, New liturgy, new laws. Collegeville 1980.
34. Sobeczko Helmut, Działalność o. Franciszka Małaczyńskiego OSB w Komisji Liturgicznej Episkopatu Polski, „Ruch Biblijny i Liturgiczny” 1990, t. 43, nr 1-2.
35. Sobeczko Helmut, Prace Komisji Liturgicznej Episkopatu Polski nad realizacją konstytucji liturgicznej w Polsce w latach 1963-1975, „Ruch Biblijny i Liturgiczny” 1985, t. 38, nr 4-5.
36. Stawski Krzystof, Obrzędy egzorcyzmów i inne modlitwy błagalne – szafarz i teologia, „Teologia i Człowiek” 2008, nr 11.
37. Wyszyński Stefan, Littera, [w:] Acta et Documenta Concilio Oecumencio Vaticano II apparando, s. 1, vol. 2, p. 2, Roma 1960.
38. Zakrzewski Tadeusz, Littera, [w:] Acta et Documenta Concilio Oecumencio Vaticano II apparando, s. 1, vol. 2, p. 2, Roma 1960.

[1] Kiedy w jednym ze schematów przygotowywanej Konstytucji o Liturgii Świętej zawarto wzmiankę o tym, że językiem konstytutywnym w celebrowaniu Mszy normatywnej miała być ciągle łacina, wielu biskupów wyrażało swój sprzeciw, przez co ostatecznie zapis ten porzucono [Ryan 2021, s. 181].

[2] Warto wspomnieć, że w innym artykule tenże autor określa wspominany rytuał następująco: „Jeszcze przed rozpoczęciem odnowy liturgii Polska miała najbardziej postępowy rytuał sakramentów i ważniejszych sakramentaliów, tak co do zakresu języka żywego, jak co do struktury obrzędów” [Małaczyński 1976, s. 191].

[3] Zob. Tamże.

[4] Prymas wielokrotnie podkreślał, że należy działać rozważnie, aby nie doprowadzić do sytuacji, widocznej
w innych krajach zachodnich [Soboczek 1985, s. 300].