Założenia soborowej odnowy liturgicznej – Aspekt sakramentów

Jan XXIII (†1963), który zwołał Sobór Watykański II (1962-1965), rzekł raz, iż Kościół jest strukturą, która nieustannie się odnawia[1]. Naturalnie dotyczy to również tego, czym Kościół żyje – świętej liturgii. Święta Kongregacja Świętego Oficjum w schemacie przygotowującym sobór, wskazała, że jedną z naglących kwestii jest pochylenie się właśnie nad świętymi obrzędami Kościoła[2]. Nie ma w tym nic dziwnego, wszak wielu biskupów – przynajmniej od połowy XX w. – wnosiło o to, aby skierować większą uwagę na to, czym liturgia jest[3].

1. Kontekst

Sam fakt, że poruszono ten temat akurat w XX w. jest bardzo interesujący i warto sobie uzmysłowić, że nie doprowadziły do tego jedynie przemyślenia pasterzy Kościoła nad ideę kultu Bożego, ale raczej wpłynęły na to osiągnięcia naukowe XIX i XX w., które to właśnie stały się przyczyną rozpoczęcia wzmożonej refleksji nad świętymi ceremoniami, która stała się udziałem duchownych i świeckich, uczonych Kościoła[4].  Zaproponowanie odnowy liturgicznej, o których zasadach wspominała soborowa Konstytucja o Liturgii Świętej, było o tyle ważne, o ile po raz pierwszy w historii podjęto się próby stworzenia kompletnego dokumentu, tak szeroko traktującego o kulcie Bożym, iż rozdziały dotyczące odnowy pewnych ceremonii zostały poprzedzone wstępem teologicznym. Ostateczne przyjęcie tego dokumentu, dokonane pod koniec 1963 r. na auli soborowej, zostało uczynione prawie stuprocentową aprobatą ojców[5]. Zatwierdzenie tego tekstu dokładnie czterysta lat po zakończeniu obrad Soboru Trydenckiego (1545-1563), było interpretowane jako ponowna chęć spieszenia z pomocą ludowi, niekoniecznie rozumiejącemu już to, w czym uczestniczy[6]. Rozpoczęcie obrad soborowych od podjęcia tematu liturgii dokonało się ze względu na to, że w niej upatrywano ożywienie pobożności ludowej wśród wiernych[7]. Ogólna odnowa Kościoła nie mogła się także odbywać bez ingerencji w liturgii, ponieważ Kościół i kult są ze sobą mocno związane[8].

2. Ogólne założenia odnowy liturgicznej

Reforma postulowana przez zgromadzenie soborowe wskazywała na zasadnicze zmiany, odzwierciedlające się jednak w drobnym poprawieniu obrzędów[9]. Tym, co stało u podstaw wydania tego dokumentu była chęć ukazania liturgii jako sposobu modlitwy, a nie tylko zbioru starych przepisów, które trzeba było wiernie odtworzyć[10]. W tym celu pierwszych trzynaście artykułów soborowej Konstytucji o Liturgii Świętej traktowało o teologicznym aspekcie liturgii (por. KL, art. 1-13). Żeby jednak lud mógł ten go dobrze dostrzec i sobie przyswoić, postulowano wdrożyć w życie formację kleru, który z kolei miał wychowywać lud do owocniejszego brania udziału w ceremoniach Kościoła (por. KL, art. 14). Być może dlatego wiele zmian wprowadzało dezorientację, iż były one implementowane w pośpiechu, bez zwracania uwagi na to, że dzieło katechezy dopiero kiełkowało[11]. Trafne są tu następujące słowa:

„Celem reformy liturgii w duchu Konstytucji o liturgii nie były jedynie zmiany obrzędów i tekstów, lecz taka formacja wiernych i takie działanie pastoralne, aby liturgia święta była <<szczytem i źródłem>> katechezy, działalności formacyjnej całego Kościoła i całego życia chrześcijańskiego”[12].

Cała odnowa liturgiczna rozumiana jako poprawienie ksiąg liturgicznych miała mieć na celu tylko i wyłącznie to, aby obrzędy jaśniej wyrażały swoją istotę, dzięki czemu stałyby się bliższe ludowi (por. KL, art. 21). W tym celu polecono podjęcie badań teologicznych, historycznych oraz pastoralnych nad proponowanymi zmianami (por. Kl, art. 23). W ten sposób chciano wykluczyć wszelkie sprzeczności między podejmowaną odnową a tradycją liturgiczną i nauką Kościoła, by odkryć elementy doktrynalne tkwiące w konkretnych obrzędach (studia teologiczne); pragnięto dotrzeć do źródeł poszczególnych ceremonii, poznając ich pierwotną formę i jej ewolucję (studia historyczne); chciano pochylić się nad aspektem uczestnictwa wiernych w poszczególnych ceremoniach (studia pastoralne)[13]. Zachowując hierarchiczną strukturę celebracji, postulowano włączenie wiernych w święte czynności, poprzez: aklamacje, odpowiedzi, psalmy, antyfony, pieśni, gesty, poszczególne czynności i milczenie (KL, art. 29-31). Uczyniono przy tym zadość temu, o czym dyskutowano w Watykanie już w czasach papieża Benedykta XV (†1922)[14]. Chciano bowiem uczynić celebrację bardziej wspólnotową, traktując liturgię z udziałem ludu za formę normatywną świętej ceremonii (por. KL, art. 27)[15]. Żeby jednak wśród wspólnoty nie było podziałów, zdecydowano się opuścić zwyczaje wyróżniania poszczególnych osób w liturgii, co jednak nie dotyczyło władzy świeckiej i duchowieństwa (por. KL, art. 32).

Liturgia, jak już wspomniano, miała być celebracją szlachetnie prostą (por. KL, art. 34). Dostrzegano bowiem, że liturgia przed 1965 r. była przeładowana liczbą gestów:

„W czasie Mszy, która trwała trzydzieści minut, celebrans zobowiązany był <<przyklękać co dwie minuty, czynić znak krzyża co trzydzieści pięć sekund i całować ołtarz co trzy minuty. W sumie szesnaście przyklęknięć, pięćdziesiąt dwa znaki krzyża i pocałunki ołtarza. Co było nie tak? To pytanie pozostaje bez odpowiedzi>>”[16].

Chciano więc uprosić nieco celebrację, tak aby lud mógł z łatwością dostrzec, co jest istotą obrzędu, a co jest elementem mu towarzyszącym. To principium sprawiło, że polecono głosić katechezy liturgiczne, przywrócić homilię, wprowadzić pouczenia do liturgii i odczytywać lepiej dobrane teksty czytań mszalnych (por. KL, art. 35). Ubolewano nad tym, że w dawnej liturgii nie odczytywano wcale opisu życia Chrystusa w Kafarnaum, fragment arcykapłańskiej modlitwy Chrystusa był obecny tylko w Mszy o jedność, zaś opis wskrzeszenia Łazarza był odczytywany tylko w dniu powszednim[17]. Żeby jednak nowy dobór tekstów był dla ludu zrozumiały, wskazano na możliwość odejścia od łaciny w pouczeniach, czytaniach, niektórych modlitwach oraz śpiewach (por. KL, art. 36). Tłumaczenia miały być przygotowywane przez Konferencje Episkopatów, które winny przy tym korzystać z pomocy członków komisji liturgicznej, sztuki sakralnej i muzycznej, postulowanych do powołania przez Ojców soborowych (por. KL, art. 43-46). Tam, gdzie takie komisje by nie powstały, wskazywano na ryzyko niepowodzenia implementacji reformy posoborowej[18].

3. Odnowa poszczególnych sakramentów

Reforma Mszy św. miała polegać na uproszczeniu obrzędów i przywrócenia do niej tych ceremonii, które zostały w ciągu wieków niesłusznie porzucone (por. KL, art. 50). Dlatego postulowano wprowadzenie na nowo w ramy liturgii homilii oraz modlitwy powszechnej (por. 52-53). Te dwie części miały się stać obowiązkowe w niedziele i święta nakazane, gdy celebrowano Mszę św. z udziałem ludu. Naturalnie więc chciano odnowy liturgii słowa, której czytania biblijne – jak wspominano wyżej – powinny były zostać lepiej dobrane (por. KL, art. 51). W tych obrzędach miano się posługiwać językiem narodowym (por. KL, art. 54). Ponadto chciano rozszerzyć praktykę udzielania Komunii św. pod obiema postaciami na więcej przypadków, czyniąc podobnie z koncelebracją (por. KL, art. 55-56). W kwestii Komunii św. polecono także komunikować komunikantami, które były konsekrowane podczas konkretnej Mszy św. (por. KL, art. 55). W sposób szczególny miałoby się to uwidaczniać wtedy, gdy w liturgii występowałaby procesja z darami[19].

W aspekcie sakramentu chrztu św. stwierdzono, że powinien być przywrócony kilkustopniowy katechumenat dorosłych (por. KL, art. 66). Miał on dzielić się na trzy etapy: wprowadzenie, nadanie modlitwy Pańskiej oraz wyznanie wiary z celebracją chrztu[20]. Chciano także poprawić chrzest dorosłych i umieścić nowy formularz Mszy św. obrzędowej, dostosowanej do dorosłych przyjmujących sakrament (por. KL, art. 66). Argumentowano to tym, że pożądanym byłoby usunięcie w obrzędzie chrztu dorosłych: drugiego zapytania o imię, drugiego i trzeciego egzorcyzmu, pierwszego wyrzeczenia i pierwszego wyznania wiary oraz egzorcyzmu „wyjdź duchu nieczysty”. Natomiast sugestia utworzenia nowego formularza Mszy św. powstała na bazie praktyki udzielania chrztu dorosłym poza Wigilią Paschalną, kiedy chrzczono poza liturgią mszalną. W takim wypadku po chrzcie mianoby sprawować Mszę św. w intencji ochrzczonego ze specjalnego formularza[21]. Wyrażono również pragnienie odnowy chrztu dzieci, gdyż dawniej obydwa obrzędy chrztu (dla dzieci i dla dorosłych) niezbyt bardzo różniły się od siebie (por. KL, art. 67). Wskazano na potrzebę utworzenia krótszego obrzędu chrztu św. dla katechistów w krajach misyjnych (por. KL, art. 68). Pragnięto też zmienić obrzędy uzupełniające chrzest dziecka i postulowano wprowadzenie możliwości błogosławienia wody chrzcielnej poza Wigilią Paschalną i Okresem Wielkiej Nocy (por. KL, art. 69-70).

Odnowa sakramentu bierzmowania miała się opierać na włączeniu tego obrzędu w ramy Mszy św., a także dołączenia do jego celebracji odnowienia przyrzeczeń chrzcielnych (por. KL, art. 71). Chodziło tu o wprowadzenie praktyki wspólnotowego celebrowania sakramentów, a także o przedstawienie powiązania między chrztem, Eucharystią a bierzmowaniem[22].

Sakrament pokuty i pojednania miał zostać odnowiony poprzez dobranie innych, bardziej odpowiednich formuł i obrzędów (por. KL, art. 72).

W aspekcie namaszczenia chorych opowiedziano się za stworzeniem obrzędu, który wieńczyłby się Wiatykiem (por. KL, 73-74). Jednocześnie wskazano na potrzebę zmniejszenia namaszczeń (por. KL, art. 75). Trzeba tu wszakże pamiętać, że ówczesny Kodeks Prawa Kanonicznego w niektórych przypadkach zezwalał na opuszczenie niektórych namaszczeń[23].

Sakrament święceń miał zostać opracowany na nowo, zawierając w sobie m.in. wzmiankę o tym, że podczas konsekracji biskupiej ręce na głowę elekta mogli nakładać wszyscy obecni biskupi (por. KL, art. 76).

Na temat obrzędów sakramentu małżeństwa orzeczono, że winny być one poprawione i wzbogacone o formuły podkreślające zadania i obowiązki małżeńskie. Sam zaś obrzęd miał zostać dołączony do obrzędów mszalnych (por. KL, art. 77).

***

Soborowa odnowa liturgiczna pojmowała reformę przede wszystkim w aspekcie duszpasterskim[24]. Powyższe omówienie kilku artykułów soborowej Konstytucji, których całościowe przybliżenie staje się przedmiotem innych tekstów, miało na celu ukazanie założeń soborowej odnowy liturgicznej sakramentów Kościoła, gdyż to na ich temat – w przeważającej większości – powstawały różne przepisy w roku 1965 r.

Dawid Makowski

Bibliografia:

1. A. Bugnini: The reform of the liturgy, 1948-1975. Trans. J. M. O’Connel. Collegeville: 1990.
2. A. Haenggi: The Liturgical Education of the Clergy. W: CCI. Ed. A. Bugnini, C. Braga. New York: 1965 (s. 79-82).
3. A. Klawek: Zmiany liturgiczne w świetle historii. W: RBL. R. XVIII. Nr 5. 1965 (s. 273-279).
4. A. Roche: The Roman Missal of Saint Paul VI. A witness to unchanging faith and uninterrupted tradition. W: Not. Vol. LVI. Roma: 2020 (s.248-258).
5. C. Krakowiak: Odnowa liturgii w świetle Instrukcji wykonawczych do „Sacrosanctum Concilium”. Lublin: 2021.
6. H. Pesch: Das Zweite Vatikanische Konzil. Vorgeschichte Verlauf-Ergebnisse Nachgeschischte. Würzburg: 1994.
7. H. Rennings: Aus Treue zur Tradition: reform der Liturgie. W: LSM. Hg. F. Henrich. Würzburg: 1968 (s. 145-161).
8. Ioannes XXIII: Ad moderatores iuventutis italicæ Actionis Catholicæ. Roma: 1959 (ACV, I/1, 10).

9. I. Onatibia: The Sacraments of Christian Initation. W: CCI. Ed. A. Bugnini, C. Braga. New York: 1965 (s. 165-174).
   J. Mejia: The Promotion of Pastoral Liturgical Action. W: W: CCI. Ed. A. Bugnini, C. Braga. New York: 1965 (s. 126-128).

10. K. Richter: Liturgical Reform as the Means for Church Renewal. W: ML. Ed. A. A. Häussling. Collegeville: 1994 (s. 119-144).
11. M. Kunzler: Liturgia Kościoła. Przekł. L. Balter. Poznań: 1999.
12. Paulus VI: Litteræ Encyclicæ ad Venerabiles Fratres Patriarchas, Primates, Archiepiscopos, Episcopos aliosque locorum Ordinarios, pacem et communionem cum Apostolica Sede habentes, atque ad Clerum et Christifideles totus Orbis Catholici: de doctrina et cultu SS. Eucharistiæ. Roma: 1965 (AAS, LVII, 753-774).
    R. K. Seasoltz: New liturgy, new laws. Collegeville: 1980.
13. Sacra Congregatio S. Officii: Schema pro Concilio Oecumenico. Roma: 1960 (ACV, I/3, 1-17).
14. Secretaria Status: Epistola ad P. M. Marcet, OSB, Montis Serrati abbatem, occasione Congressus liturgici. Roma: 1915 (DP, I, 52).
15. S. Famoso: The General Norms for Liturgical Reformation. W: CCI. Ed. A. Bugnini, C. Braga. New York: 1965 (s. 83-87).
16. T. Shnitzler: Communion. Communion under Both Species. W: CCI. Ed. Bugnini A., Braga C. New York: 1965 (s. 142-143).
17. T. Schnitzler: The Revision of the Order of the Mass. W: CCI. Ed. A. Bugnini, C. Braga. New York: 1965 (s. 137-139).

[1] Zob. Ioannes XXIII: Ad moderatores iuventutis italicæ Actionis Catholicæ. Roma: 1959 (ACV, I/1, 10).

[2] Zob. Sacra Congregatio S. Officii: Schema pro Concilio Oecumenico. Roma: 1960, art. IV, 3 (ACV, I/3, 14).

[3] Zob. R. K. Seasoltz: New liturgy, new laws. Collegeville: 1980, s. 17.

[4] Zob. A. Roche: The Roman Missal of Saint Paul VI. A witness to unchanging faith and uninterrupted tradition. W: Not. Vol. LVI. Roma: 2020, s. 248.

[5] Przeciwko były jedynie cztery osoby. Zob. H. Pesch: Das Zweite Vatikanische Konzil. Vorgeschichte Verlauf-Ergebnisse Nachgeschischte. Würzburg: 1994, s. 119.

[6] Zob. T. Schnitzler: The Revision of the Order of the Mass. W: CCI. Ed. A. Bugnini, C. Braga. New York: 1965,
s. 137.

[7] Zob. Paulus VI: Litteræ Encyclicæ ad Venerabiles Fratres Patriarchas, Primates, Archiepiscopos, Episcopos aliosque locorum Ordinarios, pacem et communionem cum Apostolica Sede habentes, atque ad Clerum et Christifideles totus Orbis Catholici: de doctrina et cultu SS. Eucharistiæ. Roma: 1965 (AAS, LVII, 754).

[8] Zob. H. Rennings: Aus Treue zur Tradition: reform der Liturgie. W: LSM. Hg. F. Henrich. Würzburg: 1968, s. 156.

[9] Zob. Tamże, s. 173.

[10] Zob. A. Haenggi: The Liturgical Education of the Clergy. W: CCI. Ed. A. Bugnini, C. Braga. New York: 1965, s. 81.

[11] Zob. A. Bugnini: The reform of the liturgy, 1948-1975. Trans. J. M. O’Connel. Collegeville: 1990, s. 56.

[12] Zob. C. Krakowiak: Odnowa liturgii w świetle Instrukcji wykonawczych do „Sacrosanctum Concilium”. Lublin: 2021, s. 16.

[13] Zob. S. Famoso: The General Norms for Liturgical Reformation. W: CCI. Ed. A. Bugnini, C. Braga. New York: 1965, s. 87.

[14] Secretaria Status: Epistola ad P. M. Marcet, OSB, Montis Serrati abbatem, occasione Congressus liturgici. Roma: 1915 (DP, I, 52).

[15] Zob. M. Kunzler: Liturgia Kościoła. Przekł. L. Balter. Poznań: 1999, s. 312..

[16] K. Richter: Liturgical Reform as the Means for Church Renewal. W: ML. Ed. A. A. Häussling. Collegeville: 1994, s. 128 (tłum. własne).

[17] Zob. T. Schnitzler: The Readings in Mass. W: CCI. Ed. A. Bugnini, C. Braga. New York: 1965, s. 139.

[18] Zob. J. Mejia: The Promotion of Pastoral Liturgical Action. W: W: CCI. Ed. A. Bugnini, C. Braga. New York: 1965, s. 127.

[19] Zob. T. Schnitzler: Communion. Communion under Both Species. W: CCI. Ed. A. Bugnini, C. Braga. New York: 1965, s. 143.

[20] Zob. I. Onatibia: The Sacraments of Christian Initation. W: CCI. Ed. A. Bugnini, C. Braga. New York: 1965, s. 169.

[21] Zob. Tamże, s. 170.

[22] Zob. Tamże, s. 173.

[23] Zob. CIC/17, can. 1925.

[24] Zob. Ch. Rossi: The Other Sacraments and the Sacramentals. Introduction. W: CCI. Ed. A. Bugnini, C. Braga. New York: 1965, s. 162.