Wielki Post w liturgii
Wielki Post rozpoczyna się w Środę Popielcową i trwa aż do Wielkiego Czwartku. Msza Wieczerzy Pańskiej sprawowana w Wielki Czwartek nie należy już jednak do okresu Wielkiego Postu, a do Triduum Paschalnego.
Czas ten zawsze zajmował istotne miejsce w praktykach religijnych. Pierwszą wzmiankę o poście przed Świętami Wielkanocnymi możemy znaleźć u Tertuliana, gdzie wspominał o poście trwającym dwa dni. Według świadectwa Dionizego Aleksandryjskiego, w III wieku post trwał już tydzień, a od soboru nicejskiego (325 r.) – czterdzieści dni. Jednocześnie obchody Paschy rozłożone zostały na trzy dni. Ze względu na to, że niedziele nie mogły być dniami pokutnymi, od VII wieku Wielki Post rozpoczyna Środa Popielcowa. Wzór czterdziestodniowego postu dał Mojżesz, Eliasz oraz sam Chrystus, o czym możemy przeczytać w Ewangelii św. Mateusza.
Liturgia celebrowana w pierwszym dniu Wielkiego Postu, czyli w Środę Popielcową, nawiązuje do obrzędów, jakie w pierwotnym Kościele sprawował biskup nad pokutnikami. Chrześcijanie, którzy dopuścili się ciężkich grzechów, musieli odziać się w pokutne szaty, a biskup, po posypaniu ich głów popiołem i odmówieniu psalmów, wyprowadzał ich ze świątyni. Byli oni wyłączeni ze wspólnoty oraz zobowiązani do publicznej pokuty i zadośćuczynienia za grzechy poprzez post, modlitwę i jałmużnę. W Wielki Czwartek biskup udzielał im rozgrzeszenia i pocałunku pokoju, wprowadzając ich ponownie do wspólnoty. Z czasem Kościół złagodził tę formę publicznej pokuty. Już w średniowieczu wierni zaczęli pełnić pokutę dobrowolnie i przyjmować podczas liturgii popiół na głowę, co zachowało się do dziś.
W czasie Wielkiego Postu zauważamy pewne zmiany w liturgii. Ze względu na pokutny charakter tego okresu podczas sprawowania mszy świętej nie śpiewa się Chwała na wysokości Bogu oraz Alleluja, ołtarza nie przyozdabia się kwiatami, a instrumentów muzycznych używa się tylko do podtrzymywania śpiewu. Czas Wielkiego Postu składa się z sześciu niedziel — ostatnia z nich to Niedziela Palmowa (Niedziela Męki Pańskiej), która rozpoczyna Wielki Tydzień. Na każdy dzień Wielkiego Postu przewidziany jest odrębny formularz mszalny (zbiór tekstów potrzebnych do sprawowania mszy świętej w konkretnym dniu), co zachowało się od VIII wieku. Dodatkowo w piątą niedzielę tego okresu zasłania się w kościołach krzyże i obrazy. Pierwotnie zasłaniano je na cały czas Wielkiego Postu, a od XVIII wieku tylko na dwa ostatnie tygodnie. Zachowanie tego zwyczaju Stolica Apostolska pozostawiła do decyzji poszczególnym episkopatom. Konferencja Episkopatu Polski postanowiła zachować ten zwyczaj. Zasłony z krzyży zdejmuje się po liturgii wielkopiątkowej, a z obrazów – przed rozpoczęciem Wigilii Paschalnej. W szóstą niedzielę obchodzi się pamiątkę uroczystego wjazdu Chrystusa do Jerozolimy. W tym dniu święci się palmy oraz odczytuje opis Męki Pańskiej. W Wielki Czwartek przed południem celebrowana jest w kościołach katedralnych Msza Krzyżma, podczas której poświęca się olej Krzyżma i inne oleje używane później podczas udzielania sakramentów oraz do namaszczania katechumenów i chorych. W tym dniu kapłani odnawiają swoje przyrzeczenia kapłańskie. Msza Krzyżma świętego wyraża jedność prezbiterów danej diecezji ze swoim biskupem.
W Wielkim Poście w liturgii dominują trzy tematy: pokuta, chrzest i Męka Pańska. Najwięcej miejsca poświęca się tematowi chrztu, ponieważ okres Wielkiego Postu był niegdyś czasem bezpośredniego przygotowania katechumenów na przyjęcie tego sakramentu. W liturgii wielkopostnej uwzględniano ich udział przy doborze czytań biblijnych i modlitw. Temat Męki Pańskiej obejmuje w liturgii właściwie tylko Wielki Tydzień, jednak w pobożności ludowej rozciągnął się on na cały okres Wielkiego Postu, co przejawia się w nabożeństwach pasyjnych, które sprawowane są w tym okresie. Dopełnieniem tematów obecnych wtedy w liturgii jest pokuta obejmująca modlitwę, post i jałmużnę.
W piątki podczas Wielkiego Postu odprawiane jest nabożeństwo drogi krzyżowej. Obecny kształt tego nabożeństwa jest wynikiem wielowiekowej tradycji i ewolucji w kształtowaniu się chrześcijańskiej świadomości wiernych, w której centralne miejsce zajmuje Męka, Śmierć i Zmartwychwstanie Chrystusa. Na powstanie tego nabożeństwa niewątpliwie wpływ miał tzw. kult upadków Jezusa i procesje pasyjne ze stacjami, w czasie których czytano i rozważano fragmenty Ewangelii o Męce Chrystusa. Pierwsze nabożeństwa drogi krzyżowej, które obowiązują w dzisiejszej formie, powstały na początku XVI wieku w Niderlandach: w Lourain, Vinvoorde i Malines. Największe zasługi w powstawaniu i propagowaniu tego nabożeństwa z czternastoma stacjami miał św. Leonard z Porto Maurizio, który w czasie swojego życia erygował (założył) na terenie Włoch aż 572 stacje drogi krzyżowej. Papież Innocenty XI w 1686 r. udzielił temu nabożeństwu odpustów należących się Ziemi Świętej, a w 1859 r. papież Pius IX przypisał do niego odpust zupełny. Obecnie prawo erygowania drogi krzyżowej z przypisanym do niej odpustem zupełnym mają kardynałowie i biskupi.
Znanym nabożeństwem wielkopostnym są również gorzkie żale, podczas których rozważana jest męka Pańska poprzez śpiew hymnów i kantyk o treści pasyjnej. Po raz pierwszy nabożeństwo gorzkich żali zostało odprawione w kościele św. Krzyża w 1707 r. w Warszawie, po czym w krótkim czasie rozpowszechniło się w całej naszej Ojczyźnie.
Podsumowując, okres Wielkiego Postu jest czasem przygotowania do obchodów Męki, Śmierci i Zmartwychwstania Chrystusa. Do tych świętych tajemnic przybliżają nas specjalnie dobrane czytania i teksty mszalne wykorzystywane w czasie celebracji liturgicznych oraz uczestnictwo w nabożeństwach pasyjnych. W czasie Wielkiego Postu Kościół zachęca do modlitwy, dawania jałmużny, podejmowania uczynków miłości, umartwiania i gorliwszego wypełniania swoich obowiązków.
Dariusz Jaskólski
Powyższy fragment pochodzi z książki autora pt. Katolickie ciekawostki (Wyd. II. 2021).
