Co pełni nadzwyczajny szafarz Komunii św. – funkcję czy posługę?

Spoglądając zarówno na wiele internetowych dyskusji czy nagłówków różnych postów, jak też czytając wiele książek, można natknąć się na pewien problem, który jest związany z nazewnictwem osoby pełniącej zadania nadzwyczajnego szafarza Komunii św. W zasadzie użyte przed chwilą sformułowanie ,,pełniącej zadania” jest tutaj nie trafione, co zostanie zresztą ukazane poniżej, jednakże zdaje się, że póki co najlepiej oddaje ono istotę sprawy. Mianowicie chodzi o to, czy szafarz nadzwyczajny pełni posługę liturgiczną, czy jednak jego czynności są jedynie funkcjami. Zdania w tej kwestii są podzielone, o czym Czytelnik za chwilę się przekona. Niemniej, jakie jest prawidłowe nazewnictwo tej służby? Na to pytanie autor tekstu postara się odpowiedzieć w oparciu o dokumenty Stolicy Apostolskiej.

Historia Kościoła aż do XX wieku nie znała służby nadzwyczajnego szafarza Komunii św. w dzisiejszym rozumieniu tego sformułowania. Przez wieki takie zadania pełnił diakon, który w myśl dawnego prawa mógł pomóc kapłanowi komunikować wiernych, gdy wymuszała to jakaś specjalna przyczyna[1]. Nie jest pewne, czy kiedykolwiek pozwalano duchownym niższych święceń – czy nawet subdiakonom – komunikować wiernych. Najprawdopodobniej taka sytuacja nigdy nie miała miejsca[2]. Świadczy o tym chociażby orzeczenie Synodu w Laodycei z ok. 360 r., który definitywnie zabronił subdiakonom – stojącym wówczas na czele niższej hierarchii kościelnej – komunikowania wiernych[3]. Czy byłoby więc możliwe pozwolenie czynienia tego tym, którzy byli niżej w hierarchii od tych, którym tego zabraniano? Na pewno nie. Dlatego z bardzo dużą dozą prawdopodobieństwa stwierdza się, że do XX-wieku nikt poza kapłanem i diakonem nie miał prawa rozdawać Najświętszych Postaci. Ta praktyka zmieniła się po Soborze Watykańskim II. Posoborowa komisja ds. reformy święceń niższych jako pierwsza zaczęła dywagować nad tematem zmiany owej praktyki. Komisja podczas swoich prac zaczęła wyrażać chęć włączenia do posługi akolity czynności rozdawania Komunii św. Kongregacja Sakramentów w 1971 r. załączyła do Schematów 391 i 392 zapisek sprzeciwiający się orzeczeniu Kongregacji Kultu Bożego, która uznała, że akolita powinien być zwyczajnym szafarzem Komunii św[4]. Chodziło więc o to, żeby akolita był równy w prawie komunikowania wiernych z kapłanami i diakonami. Ostatecznie jednak tak się nie stało, gdyż uznano, że akolita powinien być co najwyżej nadzwyczajnym szafarzem Komunii św. To stwierdzenie wpłynęło również na zmianę materii nowego obrzędu przekazywania posług, zwanego ustanowieniem (łac. institutio)[5]. Zatem powszechnie od 1972 r., kiedy to dokonano reformy święceń niższych i subdiakonatu oraz tonsury, osoby świeckie, gdyż takimi są odtąd m.in. akolici, mogą rozdawać Komunię św. wiernym.

Ta praktyka jest dzisiaj powszechna i wykonywana również przez kobiety. Jak do tego doszło? To wszystko dokonało się na mocy kolejnych dokumentów Stolicy Apostolskiej, które były wydawane po Soborze Watykańskim II. Po raz pierwszy zezwolono na to w 1969 r. (a więc jeszcze przed dokonaniem reformy święceń niższych)[6]. Kolejnym dokumentem w tej kwestii była Instrukcja ,,Immensae Caritatis” z 1973 r. Na jej mocy pozwolono wybierać nadzwyczajnych szafarzy Komunii św. na jakiś okres czasu lub na stałe, jednakże wskazano na cztery sytuacje, w których można się pożytkować takim ministrantem: gdy nie ma szafarzy zwyczajnych i akolity, gdy te osoby spełniają wówczas jakieś inne zadania, gdy szafarze zwyczajni i akolici są do tego nie zdolni (np. przez problemy zdrowotne), gdy jest dużo wiernych, a mało szafarzy[7]. W tym dokumencie zaznaczono również, że to zadanie może być powierzone kobiecie. Podobnie opowiedziała się w tym samym roku Stolica Apostolska w dokumencie pt. Komunia święta i kult tajemnicy eucharystycznej poza Mszą świętą[8]. Dokument ten zezwolił również na przeprowadzanie wystawienia Najświętszego Sakramentu przez szafarzy, przez co ich służba zaczęła się upodabniać do posługi akolity.

Widać więc pewną trudność, która pojawiła się de facto rok po posoborowej reformie święceń: służba szafarza nadzwyczajnego Komunii św. jest posługą czy funkcją? Ten problem został poruszony przez Kongregację Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, która w 1997 r. (czyli ponad dwadzieścia lat później) wydała Instrukcję o niektórych kwestiach dotyczących współpracy wiernych świeckich w ministerialnej posłudze kapłanów. Zostało tam napisane bardzo ważne i interesujące zdanie, które ze względu na swoją wagę pod kątem opisywanego tematu, należy przedstawić w całości:

,,Jeśli w niektórych przypadkach objęto terminem posługa (ministerium) także <<munera>> właściwe dla wiernych świeckich, to dlatego że i one są na swój sposób udziałem w jedynym kapłaństwie Chrystusa. Natomiast <<officia>> powierzane są im tymczasowo, wyłącznie na podstawie upoważnienia udzielonego przez Kościół. Jedynie trwała więź z jedyną i pierwotną posługą Chrystusa (…) pozwala w pewnej mierze stosować termin posługa także do wiernych świeckich bez popadania w dwuznaczność, to znaczy w taki sposób, że nie jest to odbierane i przeżywane jako wyraz nieuprawnionej aspiracji do posługi sakramentalnej albo jako stopniowe zanikanie jej odrębności”[9].

W tej perspektywie mylił się B. Nadolski, który uważał, że szafarze spełniają posługę (łac. ministerium) urzędową[10]. Jednak: co ten cytat oznacza dla odpowiedzi na tytułowe pytanie? Zapewne tyle, że służbę szafarza należy uznawać za funkcję (łac. munus), a słowo posługa (łac. ministerium) wobec nich należy używać analogicznie do słowa święcenie (łac. ordinatio) w odniesieniu do psalmistów, występujących w starożytnych dokumentach jako stopień hierarchii kościelnej. Z całej Instrukcji można wypunktować trzy cechy służby szafarzy Komunii św. – jest ona: uzupełniająca, czasowa i zastępcza[11]. Chciałoby się zatem napisać, że powyższy dokument raz na zawsze określił status nadzwyczajnych szafarzy w prawie Kościoła. Jednakże byłaby to utopia, gdyż tak się nie stało.

Siedem lat później Stolica Apostolska wprowadziła pewną trudność i na nowo wprowadziła zamieszanie związane z terminologią dot. m.in. szafarzy. Dokonano tego na mocy Instrukcji ,,Redemptionis Sacramentum” z 2004 r. Kongregacja Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów nazwała bowiem mianem ,,akolity” również tych, którzy służą przy ołtarzu tymczasowo[12]. Znowu zatarła się różnica, wyjaśniona przecież przez tę samą Kongregację kilka lat wcześniej. Jednakże dokument ten zwrócił uwagę na kilka innych elementów, które uwypuklił. Spośród nich należy wymienić: określenie służby szafarza nadzwyczajnego jako czynności tymczasowej; rozumienie tej czynności jako zadania dodatkowego; krytykę sformułowania ,,nadzwyczajny szafarz Eucharystii”; krytykę kapłanów, którzy wyręczają się szafarzami podczas Mszy św[13].

Z tych wszystkich dokumentów Stolicy Apostolskiej można wysnuć jedną główną myśl: szafarz nadzwyczajny Komunii św. pełni funkcję (łac. munus) na mocy błogosławieństwa. Człowiek posiadający tę funkcję nie ma żadnych właściwych sobie zadań, gdyż pełni swoje czynności na zasadzie wyjątku/dodatku. W normalnym stanie rzeczy, tj. gdyby w Kościele było wystarczająco dużo kapłanów, diakonów i akolitów, ta funkcja byłaby zbędna. Dlatego należy orzec, że rola szafarzy nie jest posługą (łac. ministerium). Używanie tego słowa w ich stosunku jest nie na miejscu, poza ewentualnie szeroką interpretacją ich zadań pod kątem wspólnego kapłaństwa wiernych, do którego każdy chrześcijanin jest włączany na mocy chrztu św. Z tego względu szafarz nadzwyczajny jest takim samym ministrantem, jak każdy inny członek liturgicznej służby ołtarza z tym, że w wyjątkowych sytuacjach – co zresztą jednorazowo może wykonać każdy inny ministrant wyznaczony przez kapłana – rozdaje Komunię św. podczas nabożeństwa. Warto jednak wspomnieć, że główną rolą szafarza jest zanoszenie Komunii św. do chorych, a nie rozdawanie jej podczas liturgii.

Dawid Makowski

Bibliografia:

1. Bugnini A.: The Reform of the Liturgy (1948-1975). Tłum. O’Connell J. M. Cllegebille-Minnesota: The Liturgical Press, 1990.
2. Codex Iuris Canonici. Romae: 1917.
3. Kongregacja ds. Dyscypliny Sakramentów: Immensae caritatis. Rzym: 1973. W: ,,Acta Apostolica Sedis”, LXV, s. 264, dz. 29. I. 1973.
4. Kongregacja Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów: Instrukcja o niektórych kwestiach dotyczących współpracy wiernych świeckich w ministerialnej posłudze kapłanów. Rzym: 1997. W: ,,Notitiae”. Vol. XXXIV. 1998 (s. 9-42).
5. Kongregacja Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów: Instrukcja ,,Redemptionis Sacramentum”. Rzym: 2004. W: ,,Acta Apostolica Sedis”, XCVI, s. 574-577, dz. 25. III. 2004.
6. Suchoń A.: Nadzwyczajni szafarze Komunii świętej – moda czy konieczność? W: ,,Msza Święta – rozumieć, aby lepiej uczestniczyć”. Red. Hadalski J. Poznań: Hlondianum, 2013 (s. 459-470).
7. Synod w Laodycei (ok. 360 r.): Kanony. W: Schaff P.: Nicene and Post-Nicene Fathers. II. Vol. XIV. 2013 (s. 244-323).
8. Van Slyke G. D.: Consecration to the Office of Acolythe in Historical Perspective. W: ,,Usus Antiquor”. Vol. 2. Nr 2. 2011 (s. 89-128).

Netografia:

1. Komunia święta i kult tajemnicy eucharystycznej poza Mszą świętą. Rzym: 1973. W: ,,Ordo” [online] http://ordo.pallotyni.pl/index.php/dokumenty-o-liturgii/wprowadzenia-do-ksiag-liturgicznych/306-komunia-swieta-i-kult-tajemnicy-eucharystycznej-poza-msza-swieta, [dostęp: 19.04.2021].
2. Wolański Ł.: Zwyczajna nadzwyczajność – O wypełnianiu funkcji nadzwyczajnego szafarza Komunii świętej podczas liturgii. W: ,,Vademecum Liturgiczne” [online] https://vademecumliturgiczne.pl/2016/05/27/zwyczajna-nadzwyczajnosc-o-wypelnianiu-funkcji-nadzwyczajnego-szafarza-komunii-swietej-podczas-liturgii/, [dostęp: 21.04.2021].

[1] Zob. Codex Iuris Canonici. Romae: 1917, kan. 845.

[2] Zob. Van Slyke G. D.: Consecration to the Office of Acolythe in Historical Perspective. W: ,,Usus Antiquor”. Vol. 2. Nr 2. 2011, s. 93.

[3] Synod w Laodycei (ok. 360 r.): Kanony, kan. XXV. W: Schaff P.: Nicene and Post-Nicene Fathers. Ser. II. Vol. XIV. 2013, s. 287.

[4] Bugnini A.: The Reform of the Liturgy (1948-1975). Tłum. O’Connell J. M. Cllegebille-Minnesota: The Liturgical Press, 1990, s. 746.

[5] Zob. Tamże.

[6] Zob. Suchoń A.: Nadzwyczajni szafarze Komunii świętej – moda czy konieczność? W: ,,Msza Święta – rozumieć, aby lepiej uczestniczyć”. Red. Hadalski J. Poznań: Hlondianum, 2013, s. 461.

[7] Zob. Kongregacja ds. Dyscypliny Sakramentów: Immensae caritatis. Rzym: 1973, pkt. I. W: ,,Acta Apostolica Sedis”, LXV, s. 264, dz. 29. I. 1973.

[8] Zob. Komunia święta i kult tajemnicy eucharystycznej poza Mszą świętą. Rzym: 1973, pkt. 17. W: ,,Ordo” [online] http://ordo.pallotyni.pl/index.php/dokumenty-o-liturgii/wprowadzenia-do-ksiag-liturgicznych/306-komunia-swieta-i-kult-tajemnicy-eucharystycznej-poza-msza-swieta, [dostęp: 19.04.2021].

[9] Kongregacja Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów: Instrukcja o niektórych kwestiach dotyczących współpracy wiernych świeckich w ministerialnej posłudze kapłanów. Rzym: 1997, art. I § 2. W: ,,Notitiae”. Vol. XXXIV. 1998 (s. 24).

[10] Zob. Nadolski B.: Wprowadzenie do liturgii. Kraków: Wydawnictwo WAM, 2004, s. 153.

[11] Podobnie wypowiadają się na ten temat współcześni autorzy. Zob. Wolański Ł.: Zwyczajna nadzwyczajność – O wypełnianiu funkcji nadzwyczajnego szafarza Komunii świętej podczas liturgii. W: ,,Vademecum Liturgiczne” [online] https://vademecumliturgiczne.pl/2016/05/27/zwyczajna-nadzwyczajnosc-o-wypelnianiu-funkcji-nadzwyczajnego-szafarza-komunii-swietej-podczas-liturgii/, [dostęp: 21.04.2021].

[12] Kongregacja Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów: Instrukcja ,,Redemptionis Sacramentum”. Rzym: 2004, pkt. 43-44.W: ,,Acta Apostolica Sedis”, XCVI, s. 574-577, dz. 25. III. 2004.

[13] Zob. Tamże, pkt. 47. 88. 94. 151. 156-158.