Kolory liturgiczne w rytach wschodnich

Wstęp

Perspektywa na kolory liturgiczne w rytach wschodnich zdaje się być zdecydowanie różna od tej w zachodnich. Dotyczy to nawet Katolickich Kościołów Wschodnich, które przejęły – w zależności od wspólnoty – więcej lub mniej łacińskich wzorców w swoim życiu liturgicznym. Przede wszystkim, nie ma konkretnych zasad ich zastosowania, poza dwoma określeniami: „jasny” lub „ciemny” (które bywają jednak różnie tłumaczone na dany język), które występują tylko czasem w niektórych momentach ksiąg liturgicznych, zwłaszcza w Wielkim Tygodniu i Okresie Paschalnym. Pojawia się jeszcze termin „piękny” lub „ozdobny”. Wytyczne czasem są wydawane na poziomie diecezjalnym lub parafialnym albo nawet w ramach konkretnej uroczystości, jednak zasadniczo są to raczej tylko wskazówki. Zatem, nie powinna dziwić sytuacja, gdy będąc na nabożeństwie jakiegoś rytu wschodniego, kapłani są w szatach różnych kolorów, bo każdy zinterpretował daną okazję inaczej albo wywodzi się też z innej tradycji lokalnej (nawet w ramach tego samego rytu), albo gdy będąc na tym samym święcie nawet w ramach jednego rytu w dwóch różnych miejscach zobaczymy dwa „klucze” zastosowania koloru liturgicznego. Dochodzi tu jeszcze kwestia zasobów materialnych: zwłaszcza na Bliskim Wschodzie duchownych – a co dopiero reszty członków służby liturgicznej – nie stać na pełny komplet szat liturgicznych wszystkich używanych kolorów.

Należy także pamiętać, iż termin „kolor liturgiczny” odnosi się nie tylko do szat kapłanów i pozostałej służby liturgicznej, lecz także do zasłony ołtarzowej, a czasem także pozostałych materiałów używanych w świątyni, jak np. pokrowce na utensylia eucharystyczne lub te na pulpity z księgami i ikonami.

Warto tutaj w ramach wstępu zacytować trzecią encyklikę patriarchy maronickiego, kardynała Biszary Butrusa Raï z marca 2014 roku: Co się tyczy kolorów liturgicznych w naszej maronickiej antiocheńskiej tradycji, nie ma jasnej specyfikacji dotyczącej ich użycia. Jednakże, jednocześnie, porównując wschodnie i zachodnie ryty, widzimy że wybór danych kolorów skłania się ku ujednoliconej perspektywy bazującej na znaczeniu liturgicznego cyklu, nabierając pięknego, naturalnego wymiaru.[1]

Podobne stwierdzenie pada także w duszpasterskich wskazówkach Ukraińskiego Kościoła Greckokatolickiego w USA: Święte szaty muszą być uszyte w odpowiednim kolorze i jakości materiału, w formie i liturgicznych symbolach które są zgodne z autentyczną tradycją obrządkowego dziedzictwa Ukraińskiego Kościoła Katolickiego (…). Sticharion może być z lnu, jedwabiu lub innego odpowiedniego materiału, i musi być w kolorze zgodnym z liturgiczną tradycją Ukraińskiego Kościoła Katolickiego. (…) Kapłani uczestniczący w jakiekolwiek funkcji liturgicznej Ukraińskiego Kościoła Katolickiego sui iurs muszą mieć na sobie epitreachelion i felonion, gdy te są wymagane. Nie należy ustanawiać żadnych ograniczeń co do różnorodności kolorów, ponieważ autentyczna tradycja Ukraińskiego Kościoła Katolickiego czyni rozróżnienie tylko na jasny i ciemny kolor liturgiczny.[2]

Artykuł ma za zadanie tylko nakreślić ten temat dla zachodniego czytelnika, stąd nie są tu podane wszystkie ryty oraz ich odmiany lokalne.

Ryt bizantyjski

Ten obrządek na przestrzeni wieków wykształtował największe rozróżnienie kolorów liturgicznych oraz tendencji ich stosowania; być może pod wpływem rytu rzymskiego i/lub mediolańskiego. Zarazem jednak każda jego tradycja lokalna różni się podejściem, co zobaczymy za chwilę. Nieliczne i to bardzo ogólne wskazania odnośnie koloru znajdujemy w typikonie (cs. ustawie), czyli porządku nabożeństw, postnych reguł itd. Zwłaszcza dotyczy to Wielkiego Tygodnia, przykłady z serbskiego typikonu: O drugiej po południu wszystkie dzwony dzwonią na Liturgię [Wielkiego Czwartku], którą kapłan służy w zwykłych szatach (a nie czarnych)[3] Wielki Czwartek wieczorem: o ósmej dzwoni się w biło [drewniana belka] na czuwanie, i kapłan ubrany w czarne szaty (epitrachelion i felonion) zaczyna jutrznię w zwykły sposób.[4] Noc Paschalna: Bardzo wcześnie dzwonią wszystkie dzwony na jutrznię, kapłan i diakon ubierają się w najbardziej uroczyste, pełne szaty; kiedy oni się ubierają, śpiewa się Kanon Wielkiej Soboty, a lud całuje płaszczanicę w Grobie Chrystusowym.[5] Należy jednak zaznaczyć, iż istnieją różne typikony. Do tego typikon nakreśla tylko pewien kierunek.

Drobne noty pojawiają się także w Triodzie Postnej (czas od Przedpościa do Wielkiej Soboty włącznie) oraz w Pentekostarionie, inaczej Triodzie Kwietnej (czas od Paschy do Niedzieli Wszystkich Świętych włącznie), np. odnośnie Boskiej Liturgii Wielkiego Czwartku, wydanie rosyjskie: Kapłan, zmieniając szaty [z ciemnych na jaśniejsze, przyp. tłum.] wychodzi i okadza, a jak wraca, to sprawuje proskomidii.[6]; odnośnie śpiewu „Powstań Boże” przed Ewangelią Boskiej Liturgii Wielkiej Soboty: Wtedy kapłani i diakoni zdejmują czarne szaty i ubierają się w białe.[7]

Prym wiedzie jednak dana lokalna tradycja ustno-praktyczna, która bazuje na ogólnych wskazówkach zawartych w księgach liturgicznych, nie tylko odnośnie koloru – bo tych uwag jest mało – ale także na bazie charakteru danego dnia (w bizantyjskich księgach liturgicznych padają określenia typu „radość wielka”), łącznie z typem (nie)postu na dany okres czy okazję.

W rycie bizantyjskim można wyszczególnić następujące kolory:

a) Biały. Oznacza Zmartwychwstanie i Boską Chwałę. Kolor najbardziej uroczysty.

Używany na Paschę (gdzie jednak powinny być dodatkowe ozdoby), większość większych sakramentów (chrzest i bierzmowanie, małżeństwo, czasem święcenia kapłańskie, pogrzeb), Przemienienie Pańskie. W poszczególnych tradycjach również na Bożę Narodzenie, Objawienie Pańskie czy jeszcze inne okazje.

b) Czerwony. Kolor krwi oraz królewskości.

Używany zazwyczaj w dni pamięci męczenników, Wielki Czwartek, w niektórych tradycjach w święta związane z Drzewem Krzyża. W niektórych tradycjach (np. arabska, serbska) także na Narodzenie Pańskie.

c) Fioletowy. Kolor symbolizujący pokutę i post.

Używany głównie w Wielkim Poście, gdzie jednak w niektórych tradycjach np. soboty i/lub niedziele mogą mieć jego odmianę w postaci bordo. W niektórych tradycjach stosuje się go także w Soboty Rodzicielskie, tj. szczególne dni pamięci o zmarłych.

d) Niebieski. Kolor odzwierciedlający żywioł wody oraz połączenie Nieba z ziemią.

Używany na święta związane z Bogurodzicą, a w niektórych tradycjach także na Objawienie Pańskie, które na Wschodzie jest świętem Chrztu Pańskiego.

e) Zielony. Symbolizuje żywotność. Stąd związany z Duchem Świętym, Który tchnie ducha życia oraz roślinnością, drzewami, a zatem i Niedzielę Palmową, i świętami związanymi z Krzyżem, który jest określany w tekstach liturgicznych jako „Życiotwórczy”.

Używany na Pięćdziesiątnicę, wjazd Pański do Jerozolimy, czasem także na uroczystości związane ze Świętym Krzyżem oraz wspomnienia mnichów i mniszek, którzy żyli w Duchu Świętym.

f) Czarny. Kolor żałoby, zadumy, głębokiego pokajania.

Używany w pierwsze trzy dni Wielkiego Tygodnia, Wielki Piątek i Wielką Sobotę. Czasem stosuje się go także w Czystym Tygodniu, czyli pierwszym Tygodniu Wielkiego Postu, a nawet w dni powszednie Wielkiego Postu, czyli od poniedziałku do piątku. Zatem, wiąże się on z dniami aliturgicznymi (z wyjątkiem Wielkiej Soboty, gdzie jednak szaty się zmieniają od już od Jutrzni lub połowy Boskiej Liturgii) i ścisłym postem. Co istotne, zawsze musi zawierać białe lub złote elementy, gdyż nawet w najsmutniejszej chwili w dziejach ludzkości, czyli śmierci krzyżowej, Wcielony Bóg nic nie utracił ze Swojej Chwały, a Jego dobrowolne poniżenie doprowadziło ostatecznie do największego zwycięstwa nad złem w historii, i Kościół na w tym udział.

g) Złoty. Kolor Boskiej Chwały. Domyślnie podstawowy i najczęściej używany w rycie bizantyjskim.

Opis nie uwzględnia wszystkich wariantów stosowania tych kolorów ani tradycji lokalnych. Należy także dodać, iż nie każdą parafię stać na zasłonę ołtarzową (katapetazmę – w ikonostasie) w każdym z tych kolorów, więc niektóre mają tylko jasną (białą) i ciemną (czerwoną lub czarną).

Ryt syriacki

Podstawowym kolorem liturgicznym jest czerwony. Ma on wielorakie znaczenie: Krew Chrystusa, ogień Świętego Ducha, Zmartwychwstanie. Stąd różne materiały, w tym zasłona ołtarzowa i szaty liturgiczne są czerwone lub z dominującą czerwienią.

Jednak na różne okazje można się spotkać z innymi kolorami, jak czerń w Wielkim Tygodniu, fiolet, biel, niebieski, zielony… Zazwyczaj tutaj ryt ten wzoruje się na bizantyjskim – nie jest to niczym dziwnym, gdyż ryt bizantyjski ma w dużej mierze syryjskie korzenie, i obrządki te mają wiele podobieństw.

Tradycja maronicka, która wyrasta z rytu syriackiego, jak już wyżej przytoczono, nie ma wyraźnych dyrektyw, a raczej tylko wskazówki dane przez obecnego patriarchę. Ich zalecenia są następujące:

a) biały na Niedzielę Paschy, okres Narodzenia Pańskiego (jako kolor życia), Wielki Czwartek i Wielką Sobotę (Sobota Światłości i znak przebaczenia)
b) czerwony na okres Objawienia Pańskiego (zstąpienie Świętego Ducha na Jezusa w rzece Jordan) oraz okres Pięćdziesiątnicy i dni pamięci męczenników
c) fioletowy na Wielki Post oraz trzy pierwsze dni Wielkiego Tygodnia; ciemny czerwony na Wielki Piątek (świadectwo i męczeństwo) i dopuszczany w dni pamięci męczenników zamiast zwykłego czerwonego;
d) złoty dopuszczany jest zamiast czerwonego na okres Pięćdziesiątnicy (również jako język ognia Świętego Ducha)
e) biały z niebieskim na święta poświęcone Matce Bożej.

Ryt ormiański

W rycie ormiańskim nie ma żadnych wytycznych dotyczących koloru szat i zasłony ołtarzowej: przyjęło się po prostu, by w Wielkim Tygodniu były one ciemne, zaś w inne dni jaśniejsze. Pozostałe kolory mogą być różne. Widać tu analogię do rytu syriackiego, który czasem się wzoruje na bizantyjskim – jako że ryt ormiański wyewoluował z bizantyjskiego i syriackiego, nie jest to zaskakujące.

Jednocześnie się podkreśla, iż na Boskiej Liturgii oorar (stuła) powinien być bogato zdobiony i może mieć różne kolory z przewagą jednak złotego, natomiast reszta szat kapłana – jak np. kołnierz, i shoorchar (odpowiednik ornatu) muszą być w jednym kolorze na danym nabożeństwie.

Innym bardziej konkretnym wskazanie jest, by pilon (felonion) zakładany przez prezbiterów i biskupów na różne nabożeństwa był czarny w dni postne, a fioletowy w pozostałe.

Ryt koptyjski

Tutaj dominuje biel w zakresie liturgicznych szat, pokrowców i zasłony ołtarzowej. Wskazuje to na Bożą Jasność oraz stanowi wezwanie do czystości dla każdego wiernego. Nawet prezbiter i biskup ma niewiele dodatkowych szat – jak pas, rękawy czy sadrę/bitraszil (stułę), i te są białe lub biało-złote. Z kolei lektorzy, psalmiści i diakoni mają czerwone stuły.

Tylko od wieczoru Niedzieli Palmowej do wieczoru Wielkiego Piątku złote części szat kapłani zmieniają na czarne, natomiast lektorzy, psalmiści i diakoni przekręcają stuły na drugą stronę, która jest czarna lub granatowa. W Wielkim Tygodniu także zasłona ołtarzowa jest czarna. Uwagi o tym znajdują w księdze nabożeństw Wielkiego Tygodnia, np. początek 12. godziny (tj. powieczerza) Wielkiego Piątku ma taki komentarz: drzwi części ołtarzowej zostają otwarte i czarne zasłony, pokrowce i proporce są zastąpione radosnymi, białymi. Diakoni [tj. także psalmiści i lektorzy] zmieniają swoje czarne/granatowe stuły na czerwoną, radosną stronę.[8]

Podsumowanie

Można zauważyć, iż zastosowanie niektórych kolorów w rytach wschodnich zbieżne jest z rytem rzymskim, a jeszcze bardziej – mediolańskim.

Kwestia podstawowego koloru oscyluje wokół bieli, złota i czerwieni. Zieleń jest bardzo rzadka, a czerń zarezerwowana na dni srogiego postu, zwłaszcza na Wielki Tydzień.

W rytach wschodnich wybór koloru szat liturgicznych i innych materiałów używanych w świątyni opiera się przede wszystkim na liturgicznym wyczuciu. To jednak funkcjonuje w ramach wielowiekowej tradycji, zwłaszcza ustnej i na zasadzie przykładu. Ta tradycja ustna i praxis znajdują szczątkowe odzwierciedlenie w tekstach ksiąg liturgicznych oraz biskupich listów i dekretów. Dlatego też osoba zgłębiająca temat powinna poznawać te tradycje poprzez udział we wschodnich nabożeństwach, oglądanie nagrań, rozmowy z duchownymi. Najważniejszym jest wejście w ducha danej okazji w danym rycie poprzez zapoznanie się z hymnografią oraz praktykami liturgicznymi – także tymi spisanymi – gdyż one najbardziej odzwierciedlają charakter danego dnia.

Dominika Kovačević

Bibliografia:

1. Велики типик (устав црквени), Belgrad 1984.
2. Church Vestments, https://armenianchurchsydney.org.au/learning/church-vestments/ [01.07.2023].
3. Church Vestments, https://www.stdavidfl.org/hp_wordpress/church-vestments/ [01.07.2023].
4. Страстная седмица. Великая Суббота, https://azbyka.ru/bogosluzhenie/strastnaya-sedmicza-velikaya-subbota/ [01.07.2023].
5. Страстная седмица. Великий Четверг, https://azbyka.ru/bogosluzhenie/strastnaya-sedmicza-velikij-chetverg/ [01.07.2023].
6. Liturgical Colors in the Church, https://www.goarch.org/-/liturgical-colors-in-the-church [01.07.2023].
7. Liturgical Colors, http://ww1.antiochian.org/midwest/liturgical-colors [01.07.2023].
8. Metropolita Silvanos Ayub, The Significance of Red in the Syriac Orthodox Church Tradition, https://www.facebook.com/365679024291582/posts/the-significance-of-red-in-the-syriac-orthodox-church-traditioncolours-are-very-/381770012682483/ [01.07.2023].
9. Pastoral guide of the Ukrainian Catholic Church in the United States of America, https://stjosaphateparchy.com/wp-content/uploads/2019/07/Pastoral-Guide-of-the-Ukrainian-Catholic-Church.pdf [01.07.2023], str. 102-103.
10. RIT 102 CHURCH ARCHITECTURE AND PRIESTS VESTMENTS, https://www.suscopts.org/servantsprep/pdf/RIT/RIT102-churcharchitecturepriestsvestments.pdf [01.07.2023].
11. The rite of the Holy Week according to the  Coptic Orthodox Church, St. Demiana & St. Athanasius Coptic Orthodox Church, Sydney, 2008.
12. The Third Encyclical Letter of Patriarch Rai, Bkerke, March 2014, https://sjmaronite.org/index.php/en-us/links/2017-04-10-03-26-19/third-encyclical-letter-of-patriarch-rai.html [01.07.2023].
13. Why Do We Do That? Liturgical Colors, https://stnicholasoca.org/files/Why-Do-We-Do-That—Liturgical-Colors.pdf [01.07.2023].

[1] The Third Encyclical Letter of Patriarch Rai, Bkerke, March 2014, https://sjmaronite.org/index.php/en-us/links/2017-04-10-03-26-19/third-encyclical-letter-of-patriarch-rai.html [01.07.2023].

[2] Pastoral guide of the Ukrainian Catholic Church in the United States of America, https://stjosaphateparchy.com/wp-content/uploads/2019/07/Pastoral-Guide-of-the-Ukrainian-Catholic-Church.pdf [01.07.2023], str. 102-103.

[3] Велики типик (устав црквени), Belgrad 1984, s. 188

[4] Tamże, s. 189

[5] Tamże, s. 195

[6] Страстная седмица. Великий Четверг, https://azbyka.ru/bogosluzhenie/strastnaya-sedmicza-velikij-chetverg/ [01.07.2023].

[7] Страстная седмица. Великая Суббота, https://azbyka.ru/bogosluzhenie/strastnaya-sedmicza-velikaya-subbota/ [01.07.2023].

[8] The rite of the Holy Week according to the  Coptic Orthodox Church, St. Demiana & St. Athanasius Coptic Orthodox Church, Sydney, 2008, str. 409.