Liturgia mszalna jest czynnością rytualną, sprawowaną przez kapłanów Kościoła, którym w tym celu namaszcza się dłonie podczas obrzędu święceń[1]. W obecnym Kodeksie Prawa Kanonicznego z 1983 r. została zawarta wzmianka, że kapłani winni często, a najlepiej codziennie sprawować ofiarę Mszy św.[2] Zgodnie z tym zapisem można uznać, że obecnie Kościół nie jest przeciwny codziennym celebracjom eucharystii, których takie sprawowanie jest obecnie normą w większości kościołów[3]. Znamienne są tu bowiem słowa odnoszące się do tego, że Kościół żyje dzięki Eucharystii[4]. Wszakże już w Dziejach Apostolskich napotyka się wzmiankę o tym, że chrześcijanie zbierali się na wspólne łamanie chleba (por. Dz 2, 42)[5]. Czy jednak czyni to wówczas codziennie? Na to pytanie nie odpowiada żaden tekst z Nowego Testamentu. Dopiero z lektury źródeł pochodzących z II w. można wnioskować, że początkowo dniem sprawowania liturgii mszalnej była niedziela[6].
Celem niniejszej publikacji stanie się próba ukazania wczesnego rozwoju praktyki celebrowania Mszy św. w poszczególne dni tygodnia poza niedzielą. Zostanie to uczynione w celu ukazania procesu rozszerzającego dni sprawowania Najświętszej Ofiary, dążącego do tego, że w IX w. papież Paschalis I (†824) zezwolił na codzienne sprawowanie liturgii mszalnej[7].
DNI CELEBRACJI EUCHARYSTII DO EDYKTU MEDIOLAŃSKIEGO
Uwaga pierwszej części pracy zostanie skupiona na okresie pierwszych trzech wieków i kilku lat czwartego wieku, aby ukazać dni celebracji liturgii Mszy św. w czasach, gdy w Rzymie nie panowała jeszcze wolność religijna i kultyczna.
Teksty biblijne wskazują często na niedzielę jako dzień szczególny dla chrześcijan, skoro w dniu po szabacie (wypadającym w sobotę) chrześcijanie zbierali się na łamanie chleba (por. Dz 20, 7)[8]. W tym dniu Jan doznał także objawienia, które spisał w swojej Apokalipsie (por. Ap 1, 10). Nie ulega więc wątpliwości, że niedziela była przez chrześcijan szczególnie wyróżniana spośród innych dni tygodnia. Potwierdzenie tej tezy znajduje się u Bazylego Wielkiego (†379)[9]. Być może niedzielna celebracja była o tyle istotna, o ile po niej zabierano pobłogosławione dary do domów, by starczały na cały tydzień[10]. Można z tego przypuszczać, że pierwotnie sprawowano Msze św. tylko w niedzielę[11]. Świadczy o tym pochodząca z I w. Nauka Dwunastu Apostołów, wzmiankująca o Dniu Pańskim jako o dniu sprawowania liturgii mszalnej[12]. Przedstawiają to także pisma Justyna Męczennika (†165), wspominającego, że liturgia mszalna odbywała się w „Dzień Słońca”, tj. w niedzielę[13]. Były to tzw. „celebracje zwyczajne”[14]. Liturgiami „nadzwyczajnymi” były natomiast wszelkie Msze św. sprawowane przy grobach męczenników, we więzieniach, z okazji pogrzebu czy też dla konkretnej, mniejszej grupy wiernych[15]. Apokryficzne Dzieje Jana, powstałe pod koniec II w., zawierają w sobie opis sprawowania Eucharystii na grobach[16]. Cyprian z Kartaginy (†258) wspomina o liturgiach w więzieniach i prywatnych domach[17]. W Afryce były to celebracje codzienne, wynikające z ówczesnej potrzeby sprawowania takiej ilości Mszy św.[18] Tertulian (†ok. 240) napomina tu o tym, że czymś normalnym było sprawowanie Mszy „zwyczajnej” także w dni stacyjne, tj. w środy i piątki[19].
W Rzymie nadal sprawowano jednak liturgie Mszy św. tylko w niedziele, podczas gdy w pozostałych Kościołach (jednak poza Aleksandrią) od IV w. do niedzieli zaczęła dołączać sobota, stająca się kolejnym „zwyczajnym” dniem celebracji[20]. Chociaż w Afryce była już wówczas obecna praktyka codziennej celebracji Eucharystii, to nie można mówić tu o jej powszechności w całym Kościele[21].
DNI CELEBRACJI EUCHARYSTII PO EDYKCIE MEDIOLAŃSKIM
Kolejny omawiany okres historyczny będzie dotyczył tego czasu, w którym w Kościele zaczęły funkcjonować zgromadzenia monastyczne[22]. Wówczas do Mszy sobotnich i niedzielnych oraz tych sprawowanych dla poszczególnych grup, dołączyła praktyka monastyczna[23]. Mnisi egipscy celebrowali liturgię początkowo tylko w niedziele i soboty[24].
Bardzo rozpowszechnioną praktyką celebracji Mszy św. w IV w. była liturgia sprawowana w poszczególnych domach względem dużego zgromadzenia. Świadectwo na ten temat przedstawiają ówczesne synody, które jednomyślnie ganią taką praktykę, a wśród których znajdowały się: Synod w Laodycei między 360 a 390 r., II Synod w Kartaginie z 390 r. oraz Synod w Seleucji-Ktezyfonie z 410 r.[25] Nie można jednak napisać, że praktyka ta wówczas została zwalczona, gdyż trwała nadal, tak iż synody wspominały o jej obecności jeszcze w VII w.[26]
Powszechnie uznaje się, że od V w. zaczęto celebrować liturgię mszalną codziennie[27]. Były jednak od tego wyjątki. Synod w Laodycei, odbywający się między 360 a 390 r., wzmiankował o tym, że w dni powszednie Wielkiego Postu nie wolno było celebrować Mszy św.[28] Zdaje się jednak, że sobota nie była traktowana jako dzień powszedni, skoro w Jerozolimie sprawowano Msze św. także w soboty Wielkiego Postu[29]. Obok niedziel i sobót umieszczono także środy i piątki jako dni celebracji Eucharystii, które były znane w Afryce już w III w. Świadczy o tym pochodzące z okolic V w. dzieło pt. Testamentum Domini, wzmiankujące o dniach postnych, w które sprawowane były celebracje Eucharystii[30]. W ten sposób celebrowano liturgię w Jerozolimie na przełomie IV i V w., o czym świadczy Epifaniusz z Salaminy (†403)[31]. W innych miejscach Kościoła zachodniego celebracja była „bardziej codzienna”, to znaczy zaczął się upowszechniać zwyczaj celebrowania ją w każdy dzień[32]. Z zachowanych pism można się dowiedzieć, że codzienna Eucharystia była sprawowana na terenach obecnej Hiszpanii, Afryki Północnej, Mediolanu i Akwilei[33]. W Rzymie natomiast jeszcze sprawowano Msze św. poza dniami postnymi i czwartkami, co względem dni postnych zmieniło się w VI w., a względem czwartków – dopiero za sprawą papieża Grzegorza II (†753) w VIII w.[34] Wszystko to wynikało z kształtowania się roku liturgicznego oraz poszczególnych potrzeb wiernych. Mnogość Mszy św. sprzyjała zaś powstawaniu liturgii wotywnych[35].
***
Powszechne sprawowanie liturgii codziennych w Kościele zachodnim datuje się na IX w., kiedy to wykształcony przez kilka wieków porządek służby Bożej został zaaprobowany przez papieża Paschalisa I (†824). To właśnie on dokonał też teologicznego wytłumaczenia tej praktyki, pouczając, że każdy z wiernych codziennie grzeszy lekko, więc codziennie potrzebuje lekarstwa w postaci zasług Męki Pańskiej, które może zdobywać poprzez pobożne uczestniczenie w celebracji liturgii mszalnej[36].
Dawid Makowski
Bibliografia:
- Basilius Magnus, Epistolæ.
- Biskup K., Krótka geneza monastycyzmu, „Teologiczne Studia Siedleckie”, 14 (2017), 216-228.
- Codex Iuris Canonici auctoritate Ioannis Pauli PP. II promulgatus, Roma 1983.
- Concilium Carthaginense,
- Concilium Laodicense,
- Concilium Seleucia-Ctesifontense,
- Cyprianus Carthaginensis, Epistolæ.
- Desprez V., Początki monastycyzmu. Dzieje monastyzymu chrześcijańskiego do Soboru Efeskiego, t. I-II, Kraków 1999.
- Didaché, czyli Nauka Dwunastu Apostołów.
- Dzieje Jana – Historia Druzjany i Kallimacha.
- Epiphanius, De fide.
- Jan Paweł II, encyklika Ecclesia de Eucharistia.
- Ioannes Casianus,
- Justyn Męczennik,
- Kodzia J., Obowiązek sprawowania Mszy świętej oraz jej częstotliwość (kan. 904-905 KPK/1983), „Colloquia Theologica Ottoniana”, 2 (2013), s. 147-164.
- Majer P., „Non licet sacerdoti plus semel in die celebrare” – znaczenie normy kan. 905 §1 KPK o jednokrotnym sprawowaniu Eucharystii w ciągu dnia, „Prawo Kanoniczne: kwartalnik prawno-historyczny”, 42 (1999), 157-178.
- Pastuszko M., Szafarstwo Najświętszej Eucharystii, „Prawo Kanoniczne: kwartalnik prawno-historyczny” 37 (1994), s. 73-161.
- Pontificale Romanum ex decreto Sacrosancti Oecumenicic Concilii Vaticani II renovatum auctoriate Pauli PP. VI editum Ioannis Pauli PP. II cura recognitum. De Ordinatione Episcopi, Presbyterorum et Diaconorum, editio typica tertia, Roma 1990.
- Surmiak W., Łamanie chleba w Nowym Testamencie (Łk 2435 i Dz 2,42), „Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne”, 36 (2003), s. 404-413.
- Taft R. F., Ponad wschodem i zachodem. Problemy rozumienia liturgii, tłum. S. Gałecki, E. Litak, Kraków 2014.
- Tertullianus, De oratione.
- Testamentum Domini.
[1] Wyraża to modlitwa, która towarzyszy temu obrzędowi: „Dóminus Iesus Christus, quem Pater unxit Spíritu Sancto et virtúte, te custódiat ad pópulum christiánum sanctificándum et ad sacrifícium Deo offeréndum”. Pontificale Romanum ex decreto Sacrosancti Oecumenicic Concilii Vaticani II renovatum auctoriate Pauli PP. VI editum Ioannis Pauli PP. II cura recognitum. De Ordinatione Episcopi, Presbyterorum et Diaconorum, editio typica tertia, Roma 1990, nr 161.
[2] „Sacerdotes, memoria semper tenentes in mysterio Sacrificii eucharistici opus redemptionis continuo exerceri, frequenter celebrent; immo enixe commendatur celebratio cotidiana, quæ quidem, etiam si præsentia fidelium haberi non possit, actus est Christi et Ecclesiæ, in quo peragendo munus suum præcipuum sacerdotes adimplent”. Codex Iuris Canonici auctoritate Ioannis Pauli PP. II promulgatus, Roma 1983, can. 904.
[3] Por. J. Kodzia, Obowiązek sprawowania Mszy świętej oraz jej częstotliwość (kan. 904-905 KPK/1983), „Colloquia Theologica Ottoniana”, 2 (2013), s. 148.
[4] Por. Jan Paweł II, encyklika Ecclesia de Eucharistia, nr 1.
[5] Por. W. Surmiak, Łamanie chleba w Nowym Testamencie (Łk 2435 i Dz 2,42), „Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne”, 36 (2003), s. 404-413.
[6] Zob. R. F. Taft, Ponad wschodem i zachodem. Problemy rozumienia liturgii, tłum. S. Gałecki, E. Litak, Kraków 2014, s. 112.
[7] Zob. J. Kodzia, Obowiązek sprawowania Mszy świętej oraz jej częstotliwość (kan. 904-905 KPK/1983), s. 149.
[8] Zob. C. Krakowiak, Częstotliwość sprawowania Eucharystii, „Collectanea Theologica”, 56 (1986), s. 61.
[9] Zob. Basilius Magnus, Epistolæ, XCIII.
[10] Zob. R. F. Taft, Ponad wschodem i zachodem. Problemy rozumienia liturgii, s. 113.
[11] Zob. P. Majer, „Non licet sacerdoti plus semel in die celebrare” – znaczenie normy kan. 905 §1 KPK
o jednokrotnym sprawowaniu Eucharystii w ciągu dnia, „Prawo Kanoniczne: kwartalnik prawno-historyczny”, 42 (1999), s. 158.
[12] Zob. Didaché, czyli Nauka Dwunastu Apostołów, XIV, 1, tłum. J. Jankowski, Warszawa 1923, s. 30.
[13] Zob. Justyn Męczennik, Apologia, I, 67, [w:] Antologia literatury patrystycznej, t. I, red. M. Michalski, Warszawa 1975, 97.
[14] Zob. R. F. Taft, Ponad wschodem i zachodem. Problemy rozumienia liturgii, s. 113.
[15] Zob. M. Pastuszko, Szafarstwo Najświętszej Eucharystii, „Prawo Kanoniczne: kwartalnik prawno-historyczny” 37 (1994), s. 103.
[16] Zob. Dzieje Jana – Historia Druzjany i Kallimacha, II, 87(85), [w:] Apokryfy Nowego Testamentu. Apostołowie, cz. I, red. M. Starowieyski, Kraków 2007, s. 313.
[17] Zob. Cyprianus Carthaginensis, Epistolæ, V, 2; LXIII, 16.
[18] Zob. R. F. Taft, Ponad wschodem i zachodem. Problemy rozumienia liturgii, s. 113.
[19] Zob. Tertullianus, De oratione, XIX.
[20] Zob. M. Pastuszko, Szafarstwo Najświętszej Eucharystii, s. 103.
[21] Zob. C. Krakowiak, Częstotliwość sprawowania Eucharystii, s. 61.
[22] Szeroko na temat ich powstania, zob. K. Biskup, Krótka geneza monastycyzmu, „Teologiczne Studia Siedleckie”, 14 (2017), s. 216-228; V. Desprez, Początki monastycyzmu. Dzieje monastyzymu chrześcijańskiego do Soboru Efeskiego, t. I-II, Kraków 1999.
[23] Zob. R. F. Taft, Ponad wschodem i zachodem. Problemy rozumienia liturgii, s. 114.
[24] Zob. Ioannes Casianus, Institutiones, III, 2.
[25] Zob. Concilium Carthaginense, Canones, IX; Concilium Laodicense, Canones, LVIII; Concilium Seleucia-Ctesifontense, Canones, XIII.
[26] Zob. R. F. Taft, Ponad wschodem i zachodem. Problemy rozumienia liturgii, s. 116.
[27] Zob. P. Majer, „Non licet sacerdoti plus semel in die celebrare” – znaczenie normy kan. 905 §1 KPK
o jednokrotnym sprawowaniu Eucharystii w ciągu dnia, s. 159.
[28] Zob. Concilium Laodicense, Canones, XLIX.
[29] Zob. R. F. Taft, Ponad wschodem i zachodem. Problemy rozumienia liturgii, s. 118.
[30] Zob. Testamentum Domini, I, 22, ed. I. E. Rahmani, Moguntiæ 1899, 34-35.
[31] Zob. Epiphanius, De fide, XXII.
[32] Zob. C. Krakowiak, Częstotliwość sprawowania Eucharystii, s. 62.
[33] Zob. R. F. Taft, Ponad wschodem i zachodem. Problemy rozumienia liturgii, s. 116.
[34] Zob. M. Pastuszko, Szafarstwo Najświętszej Eucharystii, s. 103-104.
[35] Zob. C. Krakowiak, Częstotliwość sprawowania Eucharystii, s. 62.
[36] Zob. M. Pastuszko, Szafarstwo Najświętszej Eucharystii, s. 104.