Obrzędy święceń w Pontyfikale Rzymsko-Germańskim

Znając już wygląd celebracji święceń w dokumentach z początku średniowiecza, warto zagłębić się w treści księgi, która zawierała już pewne nowe elementy, zbliżające całą celebrację święceń do stanu, jaki został zawarty w Pontificale Romanum z 1961-1962 r. Chodzi rzecz jasna o Pontyfikał Rzymsko-Germański (zwany również Pontyfikałem Mogunckim lub Pontyfikałem Ottona), który pochodzi z X w., a dokładniej, na co wskazuje M. Zachara, z okresu pomiędzy 950 a 962 r[1]. Przedstawiana księga została stworzona w opactwie św. Albana w Moguncji i do reformy Grzegorza VII (+1085) stanowiła główną księgę liturgiczną Wiecznego Miasta[2].

1. Wiadomości wstępne

Zanim zostanie skupiona uwaga na celebracji tonsury i święceń według tego Pontyfikału, warto na chwilę zatrzymać się przy XIV rozdziale tej księgi, zatytułowanym: ,,De officiis VII graduum Ysidori capitula”. W tym rozdziale została przytoczona nauka Izydora z Sewilli (+636) nt. zadań duchownych poszczególnych święceń. Przytoczone słowa wskazują na to, że:

1. Zadaniem ostiariusza było przygotowanie zakrystii i ksiąg do sprawowania liturgii, troska o otwieranie i zamykanie świątyni oraz dzwonienie dzwonem.
2. Zadaniem lektora było czytanie/śpiewanie tego, co będzie wyjaśniane oraz błogosławienie chleba i nowych owoców.
3. Zadaniem egzorcysty było wyrzucanie demonów i asystowanie w kościele z wodą święconą.
4. Zadaniem subdiakona było przygotowywanie wody i służenie przy ołtarzu diakonowi.
5. Zadaniem diakona było służenie przy ołtarze i chrzczenie.
6. Zadaniem prezbitera było ofiarowanie i błogosławienie sakramentu oraz przewodzenie ludowi.
7. Zadaniem biskupa było rządzenie, wyjaśnianie Pisma, konsekrowanie, wyświęcanie, bierzmowanie, ofiarowanie oraz chrzczenie (PRG XIV, 1-7).

Widać, że pominięto zupełnie zadania akolity. Czy wówczas takie święcenie nie istniało? Wiadomo, że ze wzmiankowaniem tego święcenia bywało różnie, jednakże w czasie powstawania tego Pontyfikału stopień akolity musiał już istnieć jako osobny urząd, skoro księga wzmiankuje o nim w późniejszych rozdziałach. Prawdopodobnie autor Pontyfikału pobrał informacje nt. poszczególnych urzędów z dzieła Izydora (+636) pt. De Ecclesiasticis Officiis, w którym rzeczywiście uczony nie wspomina o urzędzie akolity. Jednakże ten stopień był mu znany, skoro wzmiankuje o nim w innym dziele, pt. Etymologiae[3].

Opis obrzędów poszczególnych święceń jest również poprzedzony rozdziałami z dzieł świętych mężów oraz soborów, które zabierały głos w sprawie święceń. Spośród tych wielu spisów, warto zauważyć obecność wytycznych papieża Zozyma (+418), z których badacz dowiaduje się o wymogu wiekowym dla kandydatów do poszczególnych stopni. Ten sam zapis został zawarty także we wcześniej opisywanym Sakramentarzu gelaziańskim i wynikało z niego, że:

1. Mężczyzna, który został włączony do kleru jako dziecko, powinien był pozostać w stopniu lektora do skończenia dwudziestego roku życia.
2. Mężczyzna, który jako dorosły wstępuje do kleru, powinien był przez min. pięć lat spełniać urząd lektora lub egzorcysty, aby przystąpić do akolitatu lub subdiakonatu.
3. Akolita lub subdiakon, chcący przystąpić do diakonatu, powinien był przez min. cztery lata służyć w swoim stopniu.
4. Diakon pragnący być prezbiterem, powinien był przez min. pięć lat spełniać swoje posługiwanie w stopniu lewity.
5. Biskup był wybierany spośród prezbiterów, których cechowała świętość życia i dobre czyny (PRG XI).

Można zatem wnioskować, że autor Pontyfikału zakładał, iż między przyjmowaniem świętych stopni należy zachować odstęp czasu i prawdopodobnie dawne zarządzenie Zozyma (+418) ciągle było w jakimś stopniu aktualne.

Przed opisem udzielania święceń zawarto również informację z pism papieża Leona Wielkiego (+461), w której została przedstawiona kwestia nałożenia rąk. Ten krótki rozdział był przestrogą dla biskupa, aby zbyt szybko nie nakładał na nikogo rąk, lecz miał to uczynić dopiero, gdy przeegzaminował kandydata.

2. Tonsura

W pierwszych rozdziałach księgi znajdują się modlitwy, które należy odmawiać podczas tonsury (są tam zawarte trzy modlitwy, spośród których odmawiano tylko jedną; PRG I, 1-3). Co ciekawe, w tych oracjach występowały miejsca, w których należało wymienić imiona przystępującego do tonsury. Modlitwy różnicowały się poprzez wiek osoby, która je przyjmuje, gdyż w tym Pontyfikale występowały również dwie inne oracje, przeznaczone do odmawiania podczas tonsury młodzieńców (spośród nich również wybierano tylko jedną; PRG II, 1-2). Obrzęd tonsury posiadał już prefację, a więc przemówienie szafarza obrzędu, które przybrało formę wezwania do modlitwy (PRG III, 1). Prefację natomiast wieńczyła oracja błogosławieństwa (PRG III, 2). Obydwie modlitwy zawierały imienną wzmiankę o kandydacie. Nie czyniono jednak tutaj rozróżnienia wiekowego tak, że jedynie pierwsza modlitwa (na początku całego obrzędu) była dostosowana do wieku tego, kto przystępował do tonsury. W tym dokumencie widniała już wzmianka o tym, że osoba przystępująca do tonsury, podczas obcinania jej włosów, wypowiadała werset psalmu: ,,Tu es, Domine, qui restitues mihi hereditatem meam”. Słowa ta były antyfoną wówczas odmawianego psalmu (,,Dominus pars…”), po którym występowała antyfona: ,,Hic accipiet benedictionem…” i psalm: ,,Domini est terra”, wieńczony powtórzeniem antyfony: ,,Hic…” (PRG III, 3). Ten drugi psalm został w całości zaadoptowany do późniejszego Pontificale Romanum[4]. Natomiast pierwszy psalm był inny niż ten, który został zawarty w ostatnim wydaniu przedsoborowego Pontyfikału. Elementem występującym bezpośrednio po zakończeniu psalmów, była modlitwa o wysłuchanie prośby i obdarzenie potrzebnymi łaskami tych, którzy dostąpili tonsury (występowały trzy warianty tej modlitwy; PRG III, 4-6).

3. Dni święceń

Dniami święceń według Pontificale Romano-Germanicum były soboty pierwszego, czwartego, siódmego i dziesiątego miesiąca roku, w które występowało dwanaście lekcji. Święceń udzielano podczas Mszy św., po lekcji i traktusie. Warto nadmienić, że Msza św. w Suche Dni posiadała swoją własną godzinę, o której należało rozpocząć celebrację (,,Mense martio, prima sabbati, hora sexta; mense iunio, secunda sabbati, hora tertia; mense septembri, tertia sabbati, hora quarta; mense decembri, quarta sabbati, hora quarta”; PRG VIII, 1; XV, 1). Natomiast dniem udzielania sakry był dzień Sobory Suchych Dni, niedziele oraz święta apostołów (PRG LXI).

4. Wywołanie kandydatów

Po odmówieniu przez biskupa modlitw mszalnych archidiakon zdejmował kasulę i wzywał kandydatów do święceń przed biskupa. Wszyscy podchodzili do niego i ustawiali się przed nim. Wówczas archidiakon wygłaszał w imieniu Kościoła prośbę, by ci słudzy zostali wyniesieni do godności kościelnych poprzez osobne święcenia. Następował wówczas dialog między biskupem a archidiakonem nt. usposobienia kandydatów do przyjęcia świętych stanów. Podczas tych dialogów, co szczególnie ważne, występowało przekazanie informacji biskupowi o tym, na jaki tytuł są święceni poszczególni duchowni (dotyczyło to również tych, którzy przyjmowali stany niższe). Dopiero po tym obrzędzie przystępowano do przekazania kandydatom świętych urzędów (PRG XV, 2-7).

5. Obrzęd przekazania posługi psalmisty

Na temat przekazania posługi psalmisty, autor Pontyfikału nie przedstawia zbyt wielu informacji. Zaznacza on jedynie, że może ten stopień nadać komuś prezbiter (bez wiedzy biskupa), poprzez przekazanie antyfonarza i wygłoszenie słów: ,,Videte, ut quo ore cantatis corde credatis et quo corde creditis operibus probetis” (PRG XV, 8).

6. Obrzęd święceń ostiariatu

Święcenia ostiariatu ograniczały się do przekazania każdemu z wyświęcanych kluczy kościoła przez biskupa, który wówczas wypowiadał słowa formy święceń: ,,Sic agite quasi reddituri Deo rationem pro his rebus que istis clavibus recluduntur”. Następnie wyświęcany był prowadzony przez archidiakona do drzwi kościoła, które zapewne wyświęcany otwierał i zamykał. Dopiero po tym obrzędzie występowała prefacja święceń, prawie taka sama, jak ta obecna w ostatnim wydaniu przedsoborowego Pontyfikału. Różnicę stanowiło wymienianie z imienia tych, którzy przystąpili do święceń oraz pojedyncze sformułowania (np. ,,Dei” zamieniono później na ,,Domini”). Po prefacji występowała modlitwa błogosławieństwa, poprzedzona wezwaniem do uklęknięcia i powstania (Flectamus genua et levate). Jej treść była tożsama z tą, którą zawiera księga Pontificale Romanum z 1961-1962 roku (PRG XV, 9-11).

7. Obrzęd święceń lektoratu

Święcenia lektoratu były poprzedzone wygłoszeniem do kandydatów przemowy przez biskupa. Brzmiała ona następująco: ,,Elegerunt vos, fratrem vestri, ut sitis lectores in domo Dei nostri. Et ideo agnoscite officium vestrum, ut inpleatis illud. Potens est enim Deus ut augeat vobis gratiam”. Następnie przekazywano im księgę lekcji, ze słowami: ,,Accipite et estote verbi Dei relatores, habituri, si fideliter et utiliter impleveritis officium vestrum, partem cum his qui verbum Dei bene amministraverunt”. Po przekazaniu materii święceń odmawiano prefację święceń. Słowa te zostały w całości zawarte także w ostatnim przedsoborowym wydaniu Pontyfkału Rzymskiego. Po wezwaniu do modlitwy występowała zmiana postawy ciała (tak, jak to miało miejsce podczas święceń ostiariatu) i biskup odmawiał modlitwę błogosławieństwa. Tak w prefacji, jak i podczas modlitwy występowało wzmiankowanie o kandydatach, którzy byli wymieniani imiennie (PRG XV, 12-16).

8. Obrzęd święceń egzorcystatu

Święcenia egzorcystatu polegały na przekazaniu księgi egzorcyzmów przez biskupa, w słowach: ,,Accipite et commendate memorie et habetote potestatem imponendi manum super energuminos, sive baptizatos sive catecuminos”. Następnie wygłaszano słowa prefacji święceń, które w całości zostały zaadoptowane do Pontyfikału Rzymskiego z 1961-1962 r. Po nich – tak, jak wyżej wskazywano – występowała zmiana postawy ciała oraz modlitwa wieńcząca święcenia – oracja błogosławieństwa. Ta modlitwa również została w całości zaadoptowana do Pontyfikału Rzymskiego. Różnicą jest jedynie to, że w Pontificale Romano-Germianum występowało imienne wzmiankowanie wyświęcanych w prefacji i oracji święceń (PR XV, 17-19).

9. Obrzęd święceń akolitatu

Święcenia akolitatu rozpoczynały się od przystąpienia kandydatów do biskupa, który pouczał ich o urzędzie akolity. Jednakże księga nie podaje żadnych sprecyzowanych tekstów przemówienia. Można więc stwierdzić, że mowa nie była ściśle ustalona. Niemniej dopiero po tej przemowie kandydaci otrzymywali materię święceń (najpierw lichtarz, potem ampułki), w słowach, które w całości zostały później dołączone do potrydenckiego Pontyfikału Rzymskiego. Później rozpoczynano prefację święceń, podczas której wzmiankowano o kandydacie, wymieniając go z imienia, lecz słowa tego wezwania w całości zostały zawarte w późniejszym Potyfikale Rzymskim. Następnie występowała zmiana pozycji tak, jak przy każdym z poprzednich święceń i odmawiano modlitwę błogosławieństwa. Nie wiadomo jednak, czy trzy podane oracje (zawarte także w potrydenckiej księdze) były odmawiane razem czy wybierano spośród nich jedną. Faktem jest natomiast to, że już wówczas istniały trzy modlitwy błogosławieństwa (PRG XV, 20-24).

10. Obrzęd święceń subdiakonatu

Święcenia subdiakonatu polegały na przekazaniu próżnej pateny i pustego kielicha w odpowiednich słowach: ,,Videte cuius ministerium vobis traditur et ideo si usque nunc fuistis tardi ad ecclesiam amodo debetis esse assidui; si usque nunc somnolenti, amodo vigiles; si usque nunc ebrosi, amodo sobrii; si usque nunc incesti, amodo casti. Ideo vos mmoneo ut tales vos exibeatis, ut Deo place re possitis”. Następnie odmawiano prefację święceń, w której kandydata wymieniano imiennie. Prefacja ta w całości została dołączona do obecnie obowiązującego w tradycyjnych instytutach dawnego Pontyfikału. Po niej zmieniano pozycję ciała i biskup odmawiał modlitwę błogosławieństwa, w której również wymieniał imiennie tych, dla których prosi o błogosławieństwo. Modlitwa ta była tożsama z tą, która występowała w Pontificale Romanum z 1961-1962 r. Na tym kończą się święcenia subdiakonatu, a więc w X w. nie istniało jeszcze przekazanie innych szat subdiakonowi (PRG XVI, 5-8).

11. Obrzęd święceń diakonatu

Święcenia diakonatu polegały na nałożeniu rąk przez tylko jednego biskupa, na głowę tego, kto był wyświęcany. Taka praktyka miała uwidaczniać to, że wyświęcany nie jest przeznaczony ad sacerdotium, lecz raczej ad ministerium. Po tym geście, który rozpoczynał obrzęd święceń, biskup wzywał lud do modlitwy ,,Commune votum”. Ta oracja została później zaadoptowana do potrydenckiego Pontyfikału. Następnie odmawiano prefację święceń, w której dodawano wzmiankę o wyświęcanych. Podczas tej modlitwy nie występowały słowa formy święceń, jak to miało miejsce później. Prawdopodobnie słowa towarzyszące nałożeniu rąk, były odmawiane wcześniej. Natomiast po prefacji święceń, występowało błogosławieństwo stuły lub planety, po którym nakładano każdemu z wyświęcanych stułę (istniały dwie modlitwy do wyboru). Obrzęd ten wieńczył ceremonię święceń (PRG XVI, 9-16).

12. Obrzęd święceń prezbiteratu

Święcenia prezbiteratu odbywały się po lekcjach i traktusie oraz litanii. Wówczas dwaj diakoni przyprowadzali elekta do dwóch kapłanów, którzy prowadzili ich do szafarza święceń. Wówczas biskup upewniał się co do tego, czy kandydat jest godny przystąpienia do święceń (występował wówczas dialog). Na końcu zapytywano kandydatów o kilka kwestii: ,,Vis presbiterii gradum in nomine dimini acipere”, a także: ,,Vis in eodem gradu quantum praevales et intelligis secundum canonum sanctiones iugiter manere”, oraz: ,,Vis episcopo tuo ad cuius parrochiam ordinandus es, obediens et consentiens esse secundum iustitiam et ministerium tuum?”. Na te trzy zapytania kandydat odpowiadał: ,,Volo”. Następnie szafarz wypowiadał słowa: ,,Voluntatem tuam bonam et rectam ad perfectionem sibi placitam Deus perducere dignetur”, na co kandydat odpowiadał: ,,Et hoc Deo et sanctis eius ita in praesenti promitto prout scio et implere valeo. Ita me Deus adiuvet et sancti eius”. Następnie szafarz święceń w długim przemówieniu zachęcał lud, aby gdy ten posiada coś przeciw przedstawionemu kandydatowi, powiedział mu o tym. Następnie szafarz święceń zwracając się do wyświęcanego przedstawiał mu zakres funkcji kapłańskich (offere, benedicere, preesse, predicare, baptizare te bonis operibus). Po tych słowach występowało nałożenie ręki (jednej; manum) na głowę wyświęcanego przez biskupa (materia święceń; znak wyświęcenia) oraz przez pozostałych prezbiterów (znak dołączenia wyświęcanego do grona prezbiterium). Po tym geście występowała prefacja święceń, która była bardzo krótka, zawierała bowiem jedno rozbudowane zdanie. Podczas niej wymieniano imiennie kandydata. Następnie biskup wzywał do modlitwy, diakon zaś do zmiany pozycji (tak, jak wcześniej), poczym biskup kontynuował swoją modlitwę. Ta oracja (Exaudi nos) w całości przeszła do potrydenckiego Pontyfikału i została tam umieszczona jako wezwanie do modlitwy przed prefacją.  Kolejną oracją święceń była modlitwa, rozpoczynająca się od słów: ,,Adesto, quæsumus, omnipotens deus…”. Tę orację wieńczyło nałożenie stuły nowo wyświęcanemu oraz ornatu. Słowa towarzyszące temu obrzędowi zostały później zaadoptowane do Pontyfikału Rzymskiego wydanego po Soborze w Trydencie (1545-1563). Dopiero po obrzędach przekazania szat, występowało odmówienie modlitwy konsekracyjnej, poprzedzone wezwaniem do ludu. Oracja konsekracyjna (Deus, sanctificationum omnium autor) była obecna również w ostatnim wydaniu Pontificale Romanum z 1961-1962 r., gdzie ulokowano ją przed hymnem do Ducha Świętego. Po tej oracji nowo wyświęconemu namaszczano dłonie, w słowach: ,,Consecrare et sanctificare digneris, domine, manus istas per istam unctionem et nostram benedictionem, ut quecumque recte consecraverint, consecrentur et quecumque benedixerint, benedicantur et sanctificentur in nomine domini nostri Iesu Christi”. Te słowa wieńczyła aklamacja ,,Amen”, wypowiadana przez wyświęcanego. Potem przekazywano wyświęcanemu patenę z chlebem oraz kielich z winem. Był to znak przekazania władzy składania ofiary Mszy św. nowo wyświęcanemu. Następnie wyświęcany otrzymywał znak pokoju oraz prośbę, aby modlił się za szafarza święceń (PRG XVI, 21-37).

13. Sakra biskupia

Obrzędy rozpoczynały się od tego, że archidiakon przyprowadzał elekta do biskupa, nad którym szafarz obrzędu odmawiał modlitwę (kolektę). Po niej odmawiano werset: ,,Exaltent eum in ecclesia plebis. Et in cathedra seniorum laudent eum”. Werset ten wieńczył obrzęd wprowadzenia elekta na katedrę. Następnie odmawiano modlitwę ,,Omnipotens, pater sancte, Deus”. W trakcie tej oracji wspominano imiennie wybranego. Następnie występował egzamin (najpierw testowano zwyczajem galijskim, a następnie rzymskim), w którym sprawdzano zdolności i przymioty kandydata. Później rozpoczynał się właściwy ryt sakry. Konsekrator w obecności kleru udzielał konsekracji biskupiej elektowi. Ten obrzęd rozpoczynał śpiew antyfony introitu przez chór. Następnie odmawiano hymn anielski (Gloria), po którym metropolita (on bowiem był szafarzem obrzędu) odmawiał modlitwę dnia. Później występowało czytanie i śpiew międzylekcyjny. Po tym śpiewie rozpoczynano ubierać elekta w szaty pontyfikalne (zajmował się tym archidiakon oraz subdiakoni i akolici)[5]. Ubrany w szaty biskupie elekt, przystępował do szafarza obrzędu. Wówczas konsekrator wygłaszał wezwanie do modlitwy, którą było Kyrie z litanią. Następnie dwóch biskupów kładło na ramiona i głowę wyświęcanego księgę Ewangelii. Obecni biskupi  dotykali wtedy jego głowy, a konsekrator odmawiał kolejne modlitwy (z prefacją obrzędu włącznie). Podczas prefacji święceń występowało wylanie oleju krzyżma na głowę wyświęcanego w kształcie krzyża (in modum crucis). Następnie przekazywano znak pokoju i kontynuowano prefację święceń. Po niej konsekrowano dłonie i jeden palec elekta, na który później – po błogosławieństwie – nakładano pierścień. Przekazywano również pastorał, który uprzednio błogosławiono. Później występował pocałunek pokoju, którego udzielał nowy biskup, zajmujący odtąd jednocześnie najważniejsze miejsce pośród prezbiterów i biskupów. Jednak zdaje się, że Mszy św. dalej przewodniczył szafarz święceń. Następnie kontynuowano i sprawowano Mszę św. w zwykły sposób (PRG LXII, 1-63).

14. Specjalne modlitwy mszalne podczas udzielania święceń

Podczas Mszy św. z udzieleniem święceń, odmawiano kilka specjalnych modlitw. Spośród których należy wymienić:

1. Kolektę: ,,Exaudi, domine, supplicum preces et devoto tibi pectore famulantes perpetua defensione custodi, ut nullis perturbationibus impediti liberam servitutem tuis semper exhibeantur officiis (Per Dominum nostrum…)”.
2. Sekretę: ,,Tuis , domine, quaesumus, operare misteriis, ut hæc tibi munera dignis mentibus offeramus (Per Dominum nostrum…)”.
3. Prefację mszalną: ,,Vere dignum et iustum est, aequum et salutare, is usque aeterne. Qui rationabilem creaturam, ne ternporalibus dedita ban is ad praemia sempitema contendat, ea dispensations disponis erudire, ut nec castigatione deficiat nec prosperitatibus insolescat, sed eo potior fiat eius devotio, quo nullis adversitatibus obruta superetur (Per Christum Dominum nostrum…)”.
4. Część kanonu ,,Hanc igitur”: ,,Hanc igitur oblationem quam tibi offerimus pro famulus tuis quos ad presbiterii vel diaconatus gradum promovere dignatus se, quaesumus, domine, placatus suscipias, et quod eis divino munere contulisti, propitius tuo dono custodi, disque” (PRG XVII, 1-4).

Warto tutaj zwrócić uwagę, że spośród powyższych modlitw, kolekta i sekreta została zawarta w formularzu ,,In collatione Ordinum” Mszału Rzymskiego z 1962 r[6].

***

Powyższy artykuł odzwierciedla różnice, jakie widniały pomiędzy obrzędami święceń w sakramentarzach z początku średniowiecza a liturgią święceń u progu drugiego tysiąclecia. Można zadać sobie pytanie: skąd się wzięły te nowe obrzędy? Odpowiedź podsuwa historia tej księgi oraz geneza jej powstania. Albowiem najprawdopodobniej przyczyną powstania tego dzieła było zmieszanie się liturgii rzymskiej z obrządkiem gallikańskim[7]. Zatem chcąc wyjść naprzeciw temu zjawisku, utworzono pontyfikał (księgę na użytek biskupów), zawierający ówczesne praktyki liturgiczne wraz z modlitwami. Dlatego wszelkie obrzędy nieznane wcześniejszym sakramentarzom, należy uznać za naleciałości gallikańskie, germańskie i frakońskie. Dzięki temu, że księga ta nosi nazwę Pontyfikału, badacz dziejów liturgii święceń może poznać starożytne modlitwy, które nie były już improwizowane, lecz spisane i podane do odmówienia w sztywnych rubrykach księgi, które jednak przewidywały wybór którejś spośród podanych. Tego jednak – jak zostanie to za jakiś czas ukazane – nie przewidywał potrydencki Pontyfikał.

Dawid Makowski

Bibliografia:

1. Krakowiak C.: Sakrament święceń. Święcenia prezbiterów. Lublin: TN KUL, 2019.
2. Krakowiak C.: Sakrament święceń. Święcenia biskupa. Lublin: TN KUL, 2020.
3. Krakowiak C.: Święcenia niższe. Posługi i funkcje wiernych świeckich w liturgii. Lublin: TN KUL, 2019.
4. Isidorus Hispalensis: Etymologiae.
5. Isidorus Hispalensis: Sententiae.
6. Miazek J.: Rękopiśmienne pontyfikały przedtrydenckie. W: ,,Warszawskie Studia Teologiczne”. T. XXI. Nr 4. 2018 (132-145).
7. Missale Romanum. Missale Romanum ex decreto ss. concilii tridentini restitutum summorum pontificum cura recognitum. Editio typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1962.
8. Pontificale Romanum. Editio typica. Libreria Editrice Vaticana: 1961-1962.
9. Pontificale Romano-Germanicum. W: ,,Le Pontyfical Romano-Germinique du dixie me siecle”. Red. Vogel C. Le Texte I. Vatican: 1963.

Netografia:

1. Zachara M.: Zagadka historyczno-liturgiczna: jak datować Pontyfikał rzymsko-germański? W: ,,Liturgia” [online] https://www.liturgia.pl/zagadka-historyczno-liturgiczna-jak-datowac-pontyfikal-rzymsko-germanski/, [dostęp: 13.11.2021].

[1] Zob. Zachara M.: Zagadka historyczno-liturgiczna: jak datować Pontyfikał rzymsko-germański? W: ,,Liturgia” [online] https://www.liturgia.pl/zagadka-historyczno-liturgiczna-jak-datowac-pontyfikal-rzymsko-germanski/, [dostęp: 13.11.2021].

[2] Zob. Krakowiak C.: Święcenia niższe. Posługi i funkcje wiernych świeckich w liturgii. Lublin: TN KUL, 2019, s. 25.

[3] Zob. Isidorus Hispalensis: Etymologiae VII, 12, 29.

[4] Zob. Pontificale Romanum. Editio typica. Libreria Editrice Vaticana: 1961-1962, s. 24.

[5] Przyoblekano elekta w sandały, dalmatykę i ornat.

[6] Zob. Missale Romanum. Missale Romanum ex decreto ss. concilii tridentini restitutum summorum pontificum cura recognitum. Editio typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1962, s. [72].

[7] Zob. Miazek J.: Rękopiśmienne pontyfikały przedtrydenckie. W: ,,Warszawskie Studia Teologiczne”. T. XXI. Nr 4. 2018, s. 135