Rodzaje szat liturgicznych w rycie bizantyjskim
Na samym początku należy przypomnieć, iż ryt bizantyjski ma różne tradycje lokalne, stąd też dany element może wyglądać nieco różnie w różnych miejscach, może mieć nieco inne znaczenie, może też być noszony w różnych okolicznościach. Wybrane różnice zostaną zaznaczone w tekście, ale nie pokryją one wszystkich możliwości. Należy podkreślić, iż w przypadku grekokatolików strój mnichów a zwłaszcza mniszek podobny jest do różnych łacińskich form. U grekokatolików zależy to od zgromadzenia – u prawosławnych nie ma zakonów, więc drobne różnice w stroju zależą od lokalnej tradycji, a nie zgromadzenia. Większość opisu będzie odnosić się zarówno do prawosławnych rytu bizantyjskiego, jak i katolików tego obrządku – choć niektórzy mają więcej latynizacji, np. rumuńscy biskupi grekokatoliccy noszą piuski.
Istnieje także zasada, iż raz otrzymany element szat nigdy nie zostaje „utracony”, może najwyżej zmienić formę – np. orarion diakoński „przekształca się” poprzez inne ułożenie w epitrachelion (stułę) prezbitera i biskupa. W niektórych przypadkach w nawiasach podano nazwy często równolegle używane w polskiej terminologii prawosławnej.
Szaty rytu bizantyjskiego to mieszanka różnych zapożyczeń i odniesień: strojów dostojników tak żydowskich, jak i wschodniorzymskich; żołnierskiej zbroi; różnych bliskowschodnich ubiorów.
W podanej bibliografii można zobaczyć, jak wyglądają opisywane tu szaty. Kolejność jest alfabetyczna.
Apostolnik – duża czarna chusta, która zakrywa głowę, szyję i ramiona. Strój codzienny.
Kto nosi: mniszka
Epitrachelion (cs. epitrachil, stuła) – pas zakładany na szyję, sięgający prawie ziemi. Zazwyczaj to dwa kawałki materiału zszyte ze sobą; niekiedy, zwłaszcza w tradycji antiocheńskiej, to jeden duży kawałek, bez zszyć. Ma różne ozdoby, głównie w postaci krzyży i frędzli, niekiedy może też mieć wyhaftowane kwiaty czy danych świętych na wielkie okazje. Kolory różne, zależne od okresu liturgicznego. Niezbędny do sprawowania każdego sakramentu oraz nabożeństwa.
Kto nosi: prezbiter i biskup
Ewangeliarzyk – bardzo mała księga Ewangelii z ozdobnym okuciem złotym lub srebrnym, służy do błogosławieństwa prawą ręką wiernych w trakcie różnych nabożeństw. Znany głównie w tradycji arabskiej.
Kto trzyma: biskup
Felonion (cs. felon) – odpowiednik rzymskiego ornatu. W formie peleryny. W tradycji rosyjskiej z wysokim kołnierzem – dla podkreślenia prestiżu lub ochrony szyi przed zimnem. Wysoki kołnierz czasem występuje też na Świętej Górze Athos. Wysoki kołnierz stosowany jest w większości polskich parafii prawosławnych od czasów zaborów, znany też np. wśród Mołdawian. Kolory różne, zależne od okresu liturgicznego. W niektórych tradycjach, gdzie jest on płaski, bez wysokiego kołnierza, ma specjalne guziki by spiąć go z tyłu na czas udzielania Eucharystii. Niezbędny do sprawowania Boskiej Liturgii, wielkiej wieczerni (główny celebrans), niektórych sakramentów (np. małżeństwo, zazwyczaj także chrzest), jutrzni.
Felonion istnieje też w formie krótkiej, przeznaczonej dla lektorów. Obecnie jednak zakładany głównie tylko na uroczystość chirotesji (święceń) lektorskiej.
Kto nosi: prezbiter oraz biskup, jeśli sprawuje Liturgię jako prezbiter, lektor (okazyjnie)
Kamiławka – nakrycie głowy, które ma przeróżne formy zależnie od tradycji.
W tradycjach południowych jak arabska, albańska czy grecka jest ona czarna, okrągła, z charakterystycznym czarnym daszkiem szerszym od podstawy.
W tradycji serbskiej nie ma tego daszka. Serbscy biskupi za to mają nieco wyższe kamiławki od prezbitera, z charakterystycznym szarym pasem u góry.
W części tradycji wschodniosłowiańskich, w tym polskiej, jest dosyć wysoka, szersza w górnej części, koloru fioletowego (najczęściej), czerwonego (zwłaszcza w Okresie Paschalnym, może to być forma nagrody dla kapłana) lub niebieskiego.
U grekokatolików ukraińskich i rusińskich istnieje specjalna forma biskupiej kamiławki znanej jako kołpak. Koloru fioletowego, czerwonego lub różowego, nieco przypomina biret bez pomponu, nie jest typowo owalna, lecz składa się z 6 lub 7 trójkątów, węższy u nasady.
W tradycjach południowych kamiławka jest dana już przy święceniach diakońskich, zaś w innych, np. polskiej, prawo do jej noszenia diakon lub prezbiter dostaje po określonym czasie posługi i/lub za szczególne zasługi.
Noszona na nabożeństwach, jak też i poza nimi, choć wówczas raczej zakłada się skufię – zresztą w niektórych tradycjach granica pomiędzy tymi dwoma typami nakryć wydaje się być umowna.
Jak się wydaje, zaczerpnięta ze stroju żydowskiego, ewoluowała w niektórych tradycjach pod wpływem osmańskim.
Kto nosi: diakon, prezbiter, w niektórych sytuacjach także biskup
Kłobuk – nakrycie głowy zarówno na nabożeństwa, jak i istotne okazje poza nim. Zależnie od tradycji, jego kształt może nieco się różnić. Zasadniczo jest to jednak jakby cylinder, szerszy u góry, z długim welonem – w niektórych tradycjach doczepiony na stałe lub zlewający się z resztą, w niektórych z możliwością doczepiania do kamiławki typu greckiego/arabskiego. Czarny lub biały, który występuje tylko w niektórych tradycjach, związanych głównie ze Słowianami i jest zarezerwowany tylko dla zwierzchnika Cerkwi (np. Polska, Serbia, Ameryka, Rumunia) lub metropolitów (tradycja rosyjska). W niektórych tradycjach, np. polskiej, na kłobuku arcybiskup na przedzie znajduje się krzyż. Zaokrąglona górna część z kawałkami materiału opadającymi na ramiona była charakterystyczna na Rusi i w Gruzji, obecnie taką formę kłobuka zachowują staroobrzędowi rosyjscy mnisi i biskupi, a także patriarcha moskiewski oraz gruziński katolikos (patriarcha); to tzw. kukol. Kłobuk rumuńskich mniszek prawosławnych składa się z apostolnika oraz niskiej, płaskiej skufii. W przypadku moskiewskiego patriarchy na czubku kłobuka znajduje się złoty krzyż. Welon ma symbolizować odcięcie się od przeszłości i doczesności. Jak się wydaje, zaczerpnięty ze stroju żydowskiego.
Kto nosi: mnich i mniszka małej schimy, archimandryta, biskup
Krzyż ręczny (krzyż do błogosławieństwa) – drewniany lub z materiału szlachetnego. Służy do błogosławienia wiernych np. na koniec Boskiej Liturgii w niektórych tradycjach lub w ramach innego nabożeństwa, leży na stole ołtarzowym a także czasem na stoliku, przy którym odbywa się spowiedź. Wierny wówczas ma spojrzeć na swoje życie w świetle Krzyża Chrystusowego.
Kto trzyma: prezbiter, czasem biskup
Krzyż na piersi – duży krzyż, który w niektórych tradycjach przysługuje każdemu prezbiterowi (np. polskiej), a w niektórych dostaje go z czasem, zyskując tytuł „stavrofora” (z greckiego „krzyż noszący”). Również w niektórych tradycjach wraz z latami posługi i zasługami prezbiter może dostać prawo do złotego krzyża, potem do krzyża z ozdobami, a potem nawet do noszenia dwóch. Krzyż jednak może być też drewniany. W niektórych tradycjach prawem do noszenia krzyża może być nagrodzony diakon. Złoty krzyż – identyczny z kapłańskim – noszą też igumenie, tj. przełożone monasterów. Noszony zarówno na nabożeństwach, jak i na różne inne okazje.
Kto nosi: biskup, prezbiter, diakon, igumenia
Mantia (mantija) – długi płaszcz narzucany na ramiona, część stroju mniszego. Może być zakładana zarówno na nabożeństwie, jak i na jakiejś celebracji pozaliturgicznej. Zwykły – koloru czarnego. Biskup – a niekiedy także igumenia – nosi purpurowy. U Słowian istnieje większe rozróżnienie kolorów: fioletowy/purpurowy jest dla biskupa, niebieski dla metropolity, zielony dla zwierzchnika Cerkwi lokalnej; jednak nawet w u Słowian stosowanie kolorów bywa różne. Także u Słowian na biskupiej mantiji u jej dołu bywają wyhaftowane dwie litery jako początkowe od honorowego tytułu biskupiego (biskup, arcybiskup, metropolita, patriarcha) oraz imienia hierarchy. Może też być wyhaftowana ikona patrona danej katedry biskupiej albo też patrona hierarchy.
Kto nosi: mnich, mniszka, biskup
Mitra – w formie korony, może być zakończona krzyżem (te są przeważnie biskupie) lub nie (te przeważnie są prezbiterów). Jej kształt może się nieco różnić – np. dawne serbskie mitry, do dzisiaj czasem używane, są spiczaste, przypominają bardziej skufie zwieńczone krzyżem. Papież Aleksandrii nosi mitrę bardziej w formie tiary. Również mitra patriarchy gruzińskiego ma nieco inny kształt. W niektórych tradycjach zasadniczo istnieją tylko złote – złoty to najbardziej podstawowy kolor w rycie bizantyjskim – a w niektórych występują we wszystkich kolorach liturgicznych. W niektórych tradycjach przysługuje tylko biskupowi, zaś w niektórych (np. polskiej) także archimandrycie oraz prezbiterowi żonatemu, któremu dano prawo do noszenia mitry – wówczas nazywa się go mitratem. Zakładana tylko na nabożeństwa.
Kto nosi: biskup, archimandryta, prezbiter z tytułem mitrata
Nadebrennik – prostokątna chusta nakładana na prawe biodro, symbolizuje miecz duchowy. Znany tylko w niektórych tradycjach, i dawany kapłanowi dopiero po jakimś czasie posługi. Występuje w różnych kolorach, zależnie od okresu liturgicznego. Zakładany tylko wtedy, gdy ubiera się felonion.
Kto nosi: prezbiter
Narękawniki (cs. poruczy) – dwa kawałki materiału ze sznurami, zakładane na obydwie ręce na część przy nadgarstku. Spinają niejako szerokie rękawy riasy. Głównie nosi się je wtedy, gdy zakłada się felonion, ale mogą też stosowane bez niego, przy samymim epitrachelionie, w celach praktycznych przy niektórych czynnościach liturgicznych. Mają też znaczenie symboliczne: żołnierza Chrystusowego oraz kajdan Zbawiciela.
Kto nosi: diakon, prezbiter, biskup
Omoforion (cs. omofor) – łacińskim odpowiednikiem jest paliusz. Kawałek materiału zawieszany na ramiona, opadający z obydwu stron, na piersi. Może występować w formie małego – wówczas sięga piersi lub pasa, i raczej nie jest krzyżowa – oraz wielkiego, gdzie z przodu i tyłu opada aż do stóp. Mały przeważnie zakłada na Boskiej Liturgii od momentu czytania Ewangelii oraz na niektóre inne okazje, zaś wielki na pozostałą część Liturgii oraz inne nabożeństwa. Wykonany z wełny lub materiału reszty szat liturgicznych. Symbolizuje owcę niesioną przez dobrego pasterza. Występuje w różnych kolorach, zależnie od okresu liturgicznego – choć czasem może być biały z dużymi czerwonymi lub czarnymi haftowanymi krzyżami.
Kto nosi: biskup
Orarion – kawałek materiału występujący w różnych kolorach, zależnie od koloru liturgicznego lub tylko czerwony/złoty; to podlega kwestii tradycji lokalnej Zakładany w poprzek klatki piersiowej, ale jak – to zależy od rodzaju święceń i posługi.
Osoba pełniąca funkcję subdiakona/subdiakonisy bez takowych święceń często zakłada orarion tak, że dwa jego krańce opadają pionowo z ramion, równolegle do siebie; czasem ministrant/ministrantka (cs. prisłużnik/prisłużniczka), zwłaszcza w południowych tradycjach, nosi orarion i to w takiej formie.
Osoba z chirotesją subdiakońską, ale czasem również tylko pełniąca taką funkcję, nosi orarion w taki sposób, że jego dwa kawałki krzyżują się mniej więcej na brzuchu, i jest przetkany do tego pasem.
Diakon nosi orarion w taki sposób, że przecina klatkę piersiową tylko w jedną stronę, i jedną jego część trzyma się prawą dłonią w trakcie niektórych czynności liturgicznych, np. wygłaszania ektenii. Istnieje też podwójny orarion diakoński – w niektórych tradycjach dawany od razu przy chirotonii diakońskiej, zaś w innych jest typem nagrody za posługę przez jakąś liczbę lat. Orarion diakoński niekiedy ma wyhaftowany napis w lokalnym języku „Święty Święty Święty”.
Kto nosi: subdiakon/subdiakonisa i osoba pełniąca taką funkcję, diakon, czasem także ministrant/ministrantka
Palica – materiał w kształcie rombu, zakładany na prawe ramię. Symbolizuje miecz duchowy. Występuje w różnych kolorach, zależnie od okresu liturgicznego. Może mieć też wyhaftowaną ikonę danego święta lub patrona duchownego. Pierwotnie palica była nadawana tym kapłanom, którym lokalny biskup dał prawo spowiadania (bycia ojcem duchowym) – to też wskazówka dla wiernych, kogo mogą prosić o spowiedź. W niektórych tradycjach ta praktyka się zachowała, zaś w innych to już tylko forma nagrody kapłańskiej za wysługę lat.
Kto nosi: prezbiter, biskup
Panagia (panagija) i engolpion (enkolpion) – duży medalion noszony na szyi. Engolpion przedstawia ikonę dowolnego święta lub świętego, zaś panagia tylko Bogurodzicę. Medalion zakładany jest zarówno na nabożeństwa, jak i różne oficjalne sytuacje. Niekiedy wierni prosząc hierarchą o błogosławieństwo, całują właśnie ten medalion.
Kto nosi: biskup
Pas – dosyć szeroki, ma nieco różny wygląd zależnie od osoby, która go nosi.
Ten zakładany przez subdiakona/subdiakonisę zakładany jest na skrzyżowany orarion, by podtrzymywać takie wiązanie. Powinien być wówczas w kolorze orarionu.
Może też być założony przez prezbitera i biskupa, gdy jest w felonionie/sakkosie, by utrzymać lepiej epitrachelion. W tych przypadkach jego kolor zależy od okresu liturgicznego.
Czerwony pas w pojedynczych tradycjach, głównie serbskiej, jest nagrodą dla prezbitera, niekiedy także dla diakona. Można go otrzymać najwcześniej po pięciu latach posługi kapłańskiej, i tylko przy uznaniu wiernych i biskupa. Duchowny zakłada go tylko na większe uroczystości, i nigdy w Wielkim Poście oraz Wielkim Tygodniu – wówczas zastępuje go czarnym.
Kto nosi: biskup, prezbiter, subdiakon/subdiakonisa, czasem diakon
Pastorał (cs. żezł, posoch) – ten archimandryty, igumenii, a czasem też biskupa, jest w formie krzyża tau. Biskupi częściej jednak mają pastorał z dwoma głowami węży skierowanymi w stronę krzyża, co odnosi się do dwóch ustępów z Pisma Świętego: Mojżesza (Lb 21,4-9) oraz słów Chrystusa: „Oto Ja was posyłam jak owce między wilki. Bądźcie więc roztropni jak węże, a nieskazitelni jak gołębie!” (Mt 10,16). Poza nabożeństwami to laska zwieńczona gałką. Niekiedy na rękojeści pastorału, pod wężami, może być umieszczony kawałek materiału w kolorze liturgicznym dnia, czasem też np. z herbem diecezji. Pastorał może być wykonany z materiału szlachetnego lub drewna.
Kto trzyma: biskup, archimandryta, igumenia
Podraśnik (sutanna) – szata z wąskimi rękawami, do ziemi, z niewysoką stójką. Dla diakona, prezbitera i biskupa strój codzienny, dla osób z chirotesją (święceniami niższymi) raczej szata zakładana tylko do cerkwi lub też na okazje, gdy reprezentują Kościół. Przeważnie czarny, ale może też być biały, granatowy, ciemnoczerwony, szary. Krój i zastosowanie kolorów mogą się nieco różnić od tradycji lokalnej oraz osobistych wyborów.
Kto nosi: lektor, subdiakon, diakon, prezbiter, biskup
Riasa – długa szata z bardzo szerokimi rękawami, z niewysoką stójką, ogółem dosyć luźna. Przeważnie czarna, okazyjnie może być np. ciemnoczerwona lub biała (taką nosi rumuński patriarcha prawosławny). Zakładana na nabożeństwa i koncerty muzyki cerkiewnej przez psalmistów i psalmistki (w niektórych tradycjach zawsze, zaś w innych tylko okazjonalnie lub wcale), diakonów, prezbiterów i biskupów. Osoby z chirotonią (święceniami wyższymi) zakładają riasę także poza świątynią w sytuacjach bardziej oficjalnych. Także strój codzienny mnicha i mniszki – stąd określenie riasoforny/riasoforna, tj. riasę noszący/nosząca.
Kto nosi: biskup, prezbiter, diakon, psalmista/psalmistka, mnich/mniszka
Sakkos – długa szata, z rękawami, ze złotymi guzikami po bokach. Ozdobiony w krzyże, czasem również w haftowane ikony lub kwiaty. Kolor zależy od okresu liturgicznego.
Kto nosi: biskup
Skufia – nakrycie głowy, przeważnie dosyć wysokie i spiczaste, ale niekiedy rozumiane jako niskie i płaskie. Zazwyczaj czarna, fioletowa lub czerwona. Element stroju codziennego, jak też czasem zakładana na nabożeństwa. W niektórych tradycjach ta spiczasta fioletowa nadawana dopiero jakiś czas po święceniach prezbiteratu. Prezbiter, gdy ma prawo do kamiławki, nie nosi już spiczastej skufii – za to biskup tak. Czarna niska noszona czasem nawet przez lektorów. Noszona także przez mniszki w niektórych tradycjach – zakładana na apostolnik.
Kto nosi: biskup, prezbiter, diakon, mniszka
Sticharion (cs. stichar) i podryznik – szata do ziemi, z rękawami dosyć wąskimi, ale raczej nie aż tak jak w przypadku podraśnika. Albo zszywana po bokach, albo spięta złotymi guzikami – wówczas bardzo przypomina sakkos. W różnych kolorach, zależnie od okresu liturgicznego. Przeważnie z motywami krzyża. Podstawowa szata na nabożeństwa dla ministrantów i ministrantek a także diakonów. Niekiedy na czas czytania Apostoła (ustęp z Dziejów Apostolskich lub listów apostolskich) sticharion zakładany jest również przez lektora, nie jest to jednak regułą ani obowiązkiem, gdyż lektor/lektorka może też wykonywać swoje czynności w stroju świeckim (w tym ludowym), riasie (zwłaszcza psalmiści i psalmistki) lub podraśniku.
Wyróżnia się osobną formę sticharionu, cieńszą od zwykłego, i zawsze koloru białego. W słowiańskich tradycjach ma on specjalną nazwę: podryznik. Taki sticharion (podryznik) zakłada prezbiter pod felonion i biskup pod sakkos, gdy ma sprawować Boską Liturgię. Przydziewa go też czasem diakon na Liturgii, podczas które ma przyjąć święcenia prezbiteratu.
Kto nosi: biskup, prezbiter, diakon, lektor, ministrant/ministrantka
Trikirion i dikirion (cs. trikir i dikir) – świeczniki ręczne. Trikirion, czyli trójświecznik, trzymany jest w prawej ręce, zaś trikirion, czyli dwuświecznik, w lewej. Zależnie od tradycji świece – zawsze powinny być woskowe – mogą byc tak ustawione, by tworzyły osobne płomienie lub jeden duży w jednym świeczniku. Mogą być do nich doczepione materiały w kształcie kotylionów w kolorze liturgicznym, czasem z napisem np. Chrystus zmartwychwstał w Okresie Paschalnym. Niekiedy także przyozdobione kwiatami w kolorze liturgicznym lub barwach narodowych, albo np. gałązkami drzewa iglastego (Boże Narodzenie, Objawienie Pańskie).
Szczególną formą trójświecznika jest ten paschalny, którym może błogosławić także prezbiter, trzymać także diakon. W tradycji arabskiej w Tygodniu Paschalnym nie jest to trójświecznik, a jedna duża i gruba świeca z wieloma ozdobami.
Kto trzyma: biskup; prezbiter trójświecznik lub jedną dużą święcę w Tygodniu Paschalnym.
Dominika Kovačević
Bibliografia:
- Bogoslužbeni vodič, https://www.youtube.com/playlist?list=PL801ED07CF2B6CAD0 [01.10.2023].
- Kolpak Worn by the Eparch of the Croatian Greek Catholic Church, http://philippi-collection.blogspot.com/2012/03/mitre-worn-by-eparch-of-croatian-greek.html [01.10.2023].
- Stopnie i nagrody kapłańskie, https://www.youtube.com/watch?v=8Rns9y55RCo [01.10.2023].
- Symbolika szat liturgicznych – diakon i kapłan, https://www.youtube.com/watch?v=-ZCb95tVW1o [01.10.2023].
- Symbolika szat liturgicznych biskupa, https://www.youtube.com/watch?v=1Gsq_-ABIMA [01.10.2023].
- The Church Building – Vestments, https://www.oca.org/orthodoxy/the-orthodox-faith/worship/the-church-building/vestments [01.10.2023].
- Veşmintele clericale, http://parohialuncasi.trei.ro/vesminte.html [01.10.2023].
- Јерархија у Православној цркви, https://web.archive.org/web/20221016033008/https://www.saborna-crkva.com/index.php?option=com_content&task=view&id=138&Itemid=142 [01.10.2023].
- Облачение, https://azbyka.ru/oblachenie [01.10.2023].
