Przedsoborowy projekt reformy święceń niższych

Przed Soborem Watykańskim II (1962-1965) wielu biskupów zgłaszało Komisji Przygotowawczej Soboru Ekumenicznego swoje własne sugestie, nad którymi miano się pochylić, a które dotyczyły święceń niższych, subdiakonatu oraz tonsury. Poniższy tekst ma za cel ukazanie wstępnych założeń reformy święceń niższych.

Sugestie biskupów na temat reformy zbierano przez rok[1]. Względem tonsury ostatniej głosy były zróżnicowane: począwszy od tych, które pragnęły jej zachowania; poprzez tych, którzy pragnęli ujednolicenia formy tonsury; aż po tych, którzy chcieli jej zniesienia lub zostawienia decyzji o jej noszeniu ordynariuszowi miejsca[2]. W kwestii święceń wielu biskupów prosiło o uaktualnienie wykazu nieprawidłowości oraz przeszkód związanych przyjęciem święceń[3]. Chciano także zreformować tytuły święceń[4]. Wota obejmowały także prośby o zmodyfikowanie dyscypliny względem terminów święceń[5]. Kolejnymi życzeniami biskupów była reforma wieku i odstępów między święceniami, gdyż chciano udzielać subdiakonatu po skończeniu przez kandydata dwudziestego trzeciego roku życia i nie zobowiązywać subdiakonów do wieczystego obowiązku celibatu oraz odmawiania brewiarza (miało to być tymczasowe zobowiązanie), obarczając tym obowiązkiem dopiero diakonów[6]. Chciano także zmienić praktykę Kościoła względem udzielania święceń subdiakonatu oraz diakonatu, prosząc, aby ich udzielanie następowało na kilka miesięcy przed prezbiteratem i by zwiększony został odstęp pomiędzy subdiakonatem a diakonem do sześciu miesięcy[7]. W kontekście zaś samych święceń niższych, to chciano jej reformy, którą upatrywano we właściwym dostosowaniu ich do obecnych potrzeb Kościoła, co można byłoby uczynić poprzez właściwe studia nad ich naturą i historią[8]. Chciano je także (wraz z subdiakonatem) przekazywać na sposób stały, aby mogły być obecne w przestrzeni parafialnej[9]. Wskazano również na to, że dobrze byłoby, gdyby święcenia niższe powszechnie mogły być udzielane przez wszystkich kapłanów[10]. Spośród wszystkich niższych stopni wskazano na szczególną odnowę lektoratu i akolitatu oraz dołączenia do grona święceń stopni kantoratu oraz katechistatu[11]. Natomiast urząd ostiariatu miał stać się urzędem dla zakrystianów[12]. Wskazano przy tym na to, aby urzędy te przyjmowali także świeccy mężczyźni, choćby byli żonaci[13]. Wynika więc z tego, że większość biskupów była za zachowaniem święceń niższych, lecz w innej formie niż dotychczasowa, bo próśb o całkowitą ich likwidację było bardzo mało[14]. Chciano raczej zdegradować subdiakonat do miana stopnia niższego, powierzając jego czynnościom pomoc kapłanom na parafiach[15]. Wskazywano także na potrzebę reformy tekstów święceń subdiakonatu[16].

Komisja Dyscypliny Sakramentów przygotowała specjalny schemat dotyczący odnowy święceń niższych, który został omówiony podczas trzeciego zebrania w dn. 17 stycznia 1962 r. Zawierał on w sobie refleksje nad odnową niższych urzędów Kościoła[17]. W sposób szczególny wybrzmiała w nim stałość niższych święceń, która nie była szeroko stosowana, ale także nie była zabraniania[18]. Upatrywano w niej możliwość dostosowania mniejszych urzędów do ówczesnej sytuacji Kościoła[19]. Tym, co szczególnie mocno zaczęło być akcentowane, stanowiło udzielanie posług niższych osobom świeckim (dokładniej: żonatym mężczyznom), którą to możliwość przedstawiał już Sobór Trydencki (1545-1563)[20].

Aczkolwiek nie można stwierdzić, że to był jedyny cel prac wspomnianej Komisji, ponieważ odnowa święceń niższych miała odbywać się paralelnie: zarówno w aspekcie stopni przejściowych (dla duchowieństwa i kandydatów na diakonów stałych), jak i stopni stałych (dla świeckich i zakonników)[21]. Już wówczas wzmiankowano o tym, że święceniami niższymi w przyszłości miały być jedynie lektorat (zawierający w sobie czynności ostiariatu) i akolita (zawierający w sobie czynności egzorcystatu)[22]. Do przyjęcia tych urzędów miała prowadzić specjalna formacja[23]. Wskazano także na potrzebę ustalenia nowych reguł dotyczących zawieszenia danej osoby w spełnianiu władzy święceń niższych, uwzględniając przy tym sytuację mężczyzn żonatych[24]. Był to jednak jedynie projekt odnowy, gdyż Sobór Watykański II (1962-1965) nie postanowił niczego o reformie tonsury, święceń niższych oraz subdiakonatu[25]. Jedyną soborową wzmianką o niższych urzędach, która w sposób pośredni może zostać odebrana jako dotycząca święceń mniejszych, stało się tylko polecenie odnowienia ksiąg związanych z sakramentem święceń[26]. Jednakże ze względu na obszerną problematykę niższych stopni kościelnego posługiwania, odnowa ta została przeprowadzona względem tych stopni o wiele później, niż to miało miejsce w odniesieniu do święceń wyższych[27].

Wprawdzie ten wstępny projekt reformy został zaaprobowany przez Podkomisję ds. Przygotowania Schematów, ale jednak nie obyło się bez zastrzeżeń[28]. Dlatego przewodniczący Komisji Przygotowawczej Soboru ds. Sakramentów wskazał w liście z dn. 1 marca 1962 r., że omówieniu zostanie poddany dokładny sposób przywrócenia święceń niższych oraz diakonatu stałego, a także reforma święceń niższych i odstęp czasu pomiędzy nimi[29]. Ostatecznie jednak powyższy schemat nie został przedstawiony na auli soborowej[30].

Dawid Makowski

Bibliografia:

I. Źródła:

1. Codex Iuris Canonici. Roma: 1917.
2. Comissia Antepræparatoria: Disciplina cleri. Roma: 1961.
3. Comissia Antepræparatoria: De Sacramentis. Roma: 1961.
4. Commissio de Disciplina Sacramentorum: De Sacramento Ordinis. Roma: 1962.
5. Missæ episcopales pro sacris ordinibus conferendis secundum ritum Sacrosancte Romanæ Ecclesiæ. Juncta: 1563.
6. Pontifiale Romanum. Editio typica, 1962. 
7. Subcommissio de Schematibus Emendandis: De Sacramento Ordinis. Roma: 1962.
8. Subcommissio de Schematibus Emendandis: Epistula. Roma: 1962.

II. Literatura:

1. Greshake G.: Być kapłanem dzisiaj. Przekł. W. Szymona. Kraków: 2010.
2. Hamperek P.: Reforma święceń niższych i subdiakonatu. W: PK. T. XVI. Nr 3-4. 1973 (s. 209-228).
3. Kubiś A.: Sakramentalna struktura Kościoła w schematach komisji przygotowawczych II Soboru Watykańskiego. W: AC. T. IX. 1977 (s. 237-290).
4. Ramm M.: Heilige Berufung. Die niederen und höheren Weihen nach der überlieferten Form in ihren Riten erklärt. Wigratzbad: 2010.
5. Szafrański W.: Święcenia w prawie kanonicznym. W: PK. T. III. Nr 1-2. 1960 (s. 215-261).
6. Wieland F.: Die genetische Entwicklung der sog. „Ordines Minores” in den drei ersten Jahrhunderten. Rom: 1897.
7. Wiltgen R. M.: Ren wpada do Tybru. Historia Soboru Watykańskiego II. Wyd. I. Warszawa: 2001.

[1]  Zob. A. Kubiś: Sakramentalna struktura Kościoła w schematach przygotowawczych II Soboru Watykańskiego. W: AC. T. IX. 1977, s. 238.

[2] W sumie zebrano dziewiętnaście wniosków na temat tonsury. Zob. Comissia Antepræparatoria: De Sacramentis. Roma: 1961, art. VII, 2 (ACV, I/2(2), 107); Tenże: Disciplina cleri. Roma: 1961, art. P, 1-8 (ACV, I/2(1), 305-307).

[3] Zob. Comissia Antepræparatoria: De Sacramentis. Roma: 1961, art. VII, 1 (ACV, I/2(2), 102-103). W sposób szczególny chciano reformy kanonów 984 i 987 ówczesnego Kodeksu Prawa Kanonicznego. Normy te dotyczyły przeszkód związanych z przyjęciem święceń. Zob. CIC/17, can. 984, 987. 

[4] Dawniej można było święcić duchownego na jeden z trzech tytułów: konkretnego Kościoła, ojcowizny lub zakonu. Tytuł, na który był święcony duchowny, miał posłużyć mu za utrzymanie. Ogłoszenie tytułu dokonywało się podczas święceń subdiakonatu. Zob. PR/62, s. 31. Chciano ich aktualizacji i usunięcia tytułu ojcowizny na rzecz wyświęcania wszystkich duchownych diecezjalnych na tytuł własnej diecezji. Zob. Comissia Antepræparatoria: De Sacramentis. Roma: 1961, art. VII, 1 (ACV, I/2(2), 104).

[5] Dotychczas można było święcić tylko w kilku terminach: w Soboty Suchych Dni (cztery razy w roku), w Sobotę przed Niedzielą Męki Pańskiej, w Wielką Sobotę, a także w inny dzień, gdy Stolica Apostolska wydała dyspensę. Ponadto święceń niższych można było udzielić w niedziele i święta duplex, a tonsurę w każdym dniu bez wyjątku. Zob. PR/62, s. 21. Szczegóły na temat ówczesnej liturgii święceń zawiera specjalny mszał, zob. Missæ episcopales pro sacris ordinibus conferendis secundum ritum Sacrosancte Romanæ Ecclesiæ. Juncta: 1563. Życzeniem biskupów było zniesienie kanonu 1006 §2 Kodeksu Prawa Kanonicznego, odnoszącego się do powyższych terminów święceń, na rzecz możliwości udzielania święceń w każdy dzień roku. Zob. Comissia Antepræparatoria: De Sacramentis. Roma: 1961, art. VII, 1 (ACV, I/2(2), 104-105).

[6] Zob. Tamże, art. VII, 1 (ACV, I/2(2), 105-107). Dawniej wiekiem wymaganym do subdiakonatu było skończenie dwudziestego drugiego roku życia. Zob. W. Szafrański: Święcenia w prawie kanonicznym. W: PK. T. III. Nr 1-2. 1960, s. 237. Zmieniło się dopiero w 1917 r., kiedy Kodeks Prawa Kanonicznego stwierdził, że wiekiem wymaganym jest ukończenie dwudziestego pierwszego roku życia. Zob. CIC/17, can. 975-976. Warto przy tym wspomnieć, że kandydat na subdiakona musiał mieć ukończony trzeci rok teologii. Zob. W. Szafrański: Święcenia w prawie kanonicznym. W: PK. T. III. Nr 1-2. 1960, s. 237.

[7] Zob. Comissia Antepræparatoria: De Sacramentis. Roma: 1961, art. VII, 1 (ACV, I/2(2), 105). Zasadniczo należało zachowywać odstęp czasu pomiędzy tymi święceniami, który wynosił trzy miesiące (między subdiakonatem i diakonatem, a następnie kolejne trzy miesiące między diakonatem a prezbiteratem). Zob. CIC/17, can. 978 §2.

[8] Z tymi życzeniami łączyły się prośby dotyczące rozpatrzenia możliwości odnowy święceń niższych na wzór ojców trydenckich. Zob. Comissia Antepræparatoria: De Sacramentis. Roma: 1961, art. VII, 2 (ACV, I/2(2), 107).

[9] W tym celu niektórzy sugerowali powierzenie minorystom możliwości przeprowadzania obrzędów pogrzebu, przewodniczenia procesjom, udzielania chrztu św., błogosławieństwa związków małżeńskich oraz udzielania Komunii św. Chciano przy tym także zezwolić wykonywać władzę święceń niższych tym klerykom, którzy zrezygnowali z seminarium duchownego. Wiązało się to także z jasnym określeniem procedury oraz funkcji osób z niższymi święceniami, co także było przedmiotem wniosków. W ten sposób nie dziwią życzenia udzielania święceń niższych wszystkim braciom zakonnym, którzy nie chcieli zostawać diakonami czy prezbiterami. Zob. Tamże, art. VII, 2 (ACV, I/2(2), 108-109).

[10] Zob. Tamże, art. VII, 2 (ACV, I/2(2), 109). Dotychczas zwyczajnym szafarzem święceń był zawsze biskup oraz wikariusz apostolski, prefekt apostolski, opat lub prałat niższy, o ile tylko sprawowali oni władzę biskupią. W przypadku jej braku, wszyscy poza biskupem mogli dzielić tylko tonsury oraz święceń niższych. Zob. CIC/17, can. 951, 957.

[11] Zob. Comissia Antepræparatoria: De Sacramentis. Roma: 1961, art. VII, 2 (ACV, I/2(2), 110). Na temat urzędu kantoratu, który oficjalnie nigdy nie stał się niższym stopniem Kościoła, zob. F. Wieland: Die genetische Entwicklung der sog. „Ordines Minores” in den drei ersten Jahrhunderten. Rom: 1897, s. 165-170. Natomiast o utworzeniu katechistatu jako kolejnego urzędu Kościoła, co zresztą dokonało się w 2021 r., prosili podczas Soboru Watykańskiego II (1962-1965) biskupi z krajów misyjnych. Zob. G. Greshake: Być kapłanem dzisiaj. Przekł. W. Szymona. Kraków: 2010, s. 229. Chciano także dołączyć do grona święceń niższych urząd wizytatora (mającego błogosławić domy, pola itp.), komentatora (mającego wyjaśniać ludowi tajemnice liturgii) oraz grabarza (mającego zajmować się przygotowywaniem grobów). Comissia Antepræparatoria: De Sacramentis. Roma: 1961, art. VII, 2 (ACV, I/2(2), 110).

[12] Zob. Tamże, art. VII, 2 (ACV, I/2(2), 110).

[13] Zob. Tamże, art. VII, 2 (ACV, I/2(2), 111).

[14] W sumie zebrano czterdzieści pięć wniosków dotyczących reformy święceń niższych. Zob. Tamże, art. VII, 2 (ACV, I/2(2), 107-113).

[15] Interesującym jest przy tym życzenie, aby subdiakon nie angażował się w sprawy polityczne podczas spełniania swojego urzędu. Zob. Tamże, art. VII, 2 (ACV, I/2(2), 114).

[16] Zob. Tamże, art. VII, 2 (ACV, I/2(2), 115). Chodziło przede wszystkim o wzmiankę dot. pijaństwa, która była reliktem minionych czasów. Zob. PR/62, s. 35. W kwestii subdiakonatu zebrano w sumie szesnaście wniosków. Zob. Comissia Antepræparatoria: De Sacramentis. Roma: 1961, art. VII, 2 (ACV, I/2(2), 113-115).

[17] Warto wspomnieć, że na początku zawarto wspomnienie nieudanej odnowy święceń niższych przez Sobór Trydencki (1545-1563). Zob. Commissio de Disciplina Sacramentorum: De Sacramento Ordinis. Roma: 1962, art. II, 1-2 (ACV, II/3(1), 511-512).

[18] Zob. Tamże (ACV, II/3(1), 507). Wskazywało na to samo ówczesne prawo. Zob. CIC/17, can. 973 §2.

[19] Zob. Commissio de Disciplina Sacramentorum: De Sacramento Ordinis. Roma: 1962 (ACV, II/3(1), 507).

[20] „Quodsi ministeriis quatuor minorum ordinum exercendis clerici coelibes praesto non erunt, suffici possint etiam coniugati vitae probatae, dummodo non bigami, ad ea munia obeunda idonei, et qui tonsuram et habitum clericalem in ecclesia ges tent”. Concilium Tridentinum (1545-1563): Decreta super reformatione, XVII (DSP, IV, 704).

[21] Zob. Commissio de Disciplina Sacramentorum: De Sacramento Ordinis. Roma: 1962, art. II, 2 (ACV, II/3(1), 511-512). Każdy z kandydatów do posług stałych – według założenia – miał najpierw trwać w formacji, aby dopiero po niej odpowiedzialnie zobowiązał się do sprawowania stałego urzędu. Zob. Tamże, art. II, 4 (ACV, II/3(1), 512). Stwierdzono przy tym, że świecki, który wstąpiłby do duchowieństwa, aby stale spełniać konkretny niższy urząd posługi, powinien mieć zapewnione stypendium z dochodów kościelnych na swoje utrzymanie, za wyjątkiem sytuacji, w której człowiek ten miałby swój własny stały dochód, zdolny do utrzymania siebie oraz swojej rodziny. Zob. Tamże, art. II, 6 (ACV, II/3(1), 513).

[22] W ten sposób czynnościami lektora miały być: śpiewanie lub czytanie lekcji mszalnej, odczytywanie komentarzy i instrukcji duszpasterskich, kierowanie modlitwami wiernych, troszczenie się o wszelkie procesje oraz poprawne wykonywanie wszelkich czynności liturgicznych przez lud, opiekowanie się budynkami sakralnymi oraz cmentarzami, pomaganie w katechizacji dzieci. Natomiast czynnościami akolity miały się stać: służba w liturgii mszalnej, kierownictwo udziałem ludu w liturgii, asystencja kapłanowi we wszystkich czynnościach liturgicznych, troszczenie się o ołtarz i tabernakulum, przygotowywanie dekoracji oraz konserwowanie obiektów sakralnych, formowanie służby liturgicznej, dokonywanie niektórych błogosławieństw, pomoc kapłanowi przy odwiedzinach chorych i inna duszpasterska działalność (zależna od miejscowych potrzeb). Zob. Tamże, art. II, 3 (ACV, II/3(1), 512).

[23] Zob. Tamże, art. II, 5 (ACV, II/3(1), 513).

[24] Zasugerowano, że zakonnik, który odszedł ze zgromadzenia, winien być pozbawiony władzy święceń, jeśli żaden biskup go nie przyjął do swojej diecezji. Ordynariusz miejsca mógłby także poprzez stosowny dekret, wystawiany ze względu na szczególny przypadek, zabronić komuś wypełnienia władzy święceń. Osoba z tonsurą, ale bez święceń niższych, mogłaby w zwykły sposób (po powiadomieniu biskupa) wrócić do stanu świeckiego. Natomiast ten, kto przyjął święcenia i spełniał już ich władzę, mógłby uczynić to dopiero po dyspensie ordynariusza. Zob. Tamże, art. II, 8 (ACV, II/3(1), 513).

[25] Tak naprawdę jedynym dokumentem soborowym, który wprost wymieniał święcenia niższe, był Dekret o Katolickich Kościołach Wschodnich „Orientalium Ecclesiarum” z dn. 21 listopada 1964 r. Zob. DKW, art. 17.

[26] Zob. KL, art. 76. Niektórzy utożsamiają to z poleceniem wydania odnowionych obrzędów święceń niższych, a co za tym idzie – ich reformy. Zob. M. Ramm: Heilige Berufung. Die niederen und höheren Weihen nach der überlieferten Form in ihren Riten erklärt. Wigratzbad: 2010, s. 17. Sobór Watykański II (1962-1965) zajmował się w sposób szczególny tematem diakonatu stałego, a także święceń prezbiteratu i episkopatu. Zob. M. R. Wiltgen: Ren wpada do Tybru. Historia Soboru Watykańskiego II. Wyd. I. Warszawa: 2001, s. 120.

[27] Zob. P. Hamperek: Reforma święceń niższych i subdiakonatu. W: PK. T. XVI.Nr 3-4. 1973, s. 210.

[28] Wskazywano bowiem na możliwe problemy w adaptacji niektórych elementów planowanej odnowy. W sposób szczególny wzmiankowano o sytuacji Stanów Zjednoczonych, w których wiek przyjmowania święceń był od kilkudziesięciu lat wyższy niż w innych krajach (ze względu na inną formę edukacji). Zob. Subcommissio de Schematibus Emendandis: De schemate Decreti de Sacramento Ordinis. Roma: 1962 (ACV, II/4(3-2), 525-526).

[29] Zob. Subcommissio de Schematibus Emendandis: Epistula. Roma: 1962 (ACV, II/4(3-2), 528).

[30] Zob. Subcommissio de Schematibus Emendandis: De Sacramento Ordinis. Roma: 1962 (ACV, II/4(3-2), 530).