Teologia II Modlitwy Eucharystycznej: Prefacja

Na początku modlitwy eucharystycznej kapłan pozdrawia wiernych słowami: Pan z wami[1]. W ten sposób rozpoczyna się święty hymn dziękczynienia[2]. Mówi się tu o hymnie, ponieważ Mistrz przed swoją męką, zanim udał się do Ogrodu Oliwnego, odśpiewał hymn (por. J 13, 31 – 14, 40)[3]. Jest to zatem ten hymn, w którym dziewięć chórów anielskich łączy się z ludźmi, gdyż Chrystus przyszedł szukać zagubionych owiec, a ich nawrócenie raduje Aniołów (por. Łk 15, 1-10)[4]. W istocie wierni mają zapełnić dziesiąty chór anielski, w którym przebywali zbuntowani aniołowie przed upadkiem[5]. To właśnie miały znaczyć słowa modlitwy Jezusa: „Ojcze, chcę, aby także ci, których Mi dałeś, byli ze Mną tam, gdzie Ja jestem, aby widzieli chwałę moją, którą Mi dałeś” (J 17, 24). Dlatego, gdy niebo było zamknięte, Chrystus po swym skonaniu w ciele, przybył do Otchłani, aby pierwszych ludzi wprowadzić „na tron niebiański”[6]. Pierwsi ludzie głęboko bowiem ufali w to, że pójdą do Pańskiego domu, przez co słowa: „Ucieszyłem się, gdy mi powiedziano: Pójdziemy do domu Pana” (Ps 122, 1), można odnosić do Adama, przemawiającego w ten sposób do Ewy[7]. Dlatego, gdy Chrystus zstąpił do Otchłani, Adam zobaczył to i wykrzyknął: „Pan mój z nami wszystkimi!”, aby pozdrowić przychodzącego doń Zbawiciela[8]. Tak i teraz kapłan pomny na to, że za chwilę trwale i substancjalnie na ołtarzu pojawi się Pan, czyli Władca, pozdrawia wiernych tymi wspomnianymi słowami, nie odwracając się przy tych do wiernych, jeśli już nie stoi do nich zwrócony[9]. Oto bowiem dokonuje się wielkie misterium, więc nie należy spoglądać wstecz (por. Łk 9, 62). Należy pojmować to jako pozdrowienie Pańskie, bo i o Boozie, który pozdrawiał swoich towarzyszy (por. Rt 2, 4), mówi się, że w Jego lędźwiach był Chrystus (por. Mt 1, 5)[10]. Gdy Chrystus w osobie Booza pozdrowił jego towarzyszy, to sami żniwiarze odpowiedzieli Mu swoim pozdrowieniem: „Niech błogosławi ci Pan” (Rt 2, 4). To samo uczynił w Otchłani Bóg-człowiek względem Adama[11]. Odpowiedź ta jest bowiem wejściem do świętego dialogu: kapłan występujący w osobie Chrystusa modli się, aby Pan był z ludem, a wierni zgromadzeni w imię Jezusa podejmują tę modlitwę także za kapłana[12]. W ten sposób kapłan i lud proszą Boga, aby Ten był pośrodku nich (por. Mt 18, 20)[13]. Następnie celebrans kontynuuje dialog, mówiąc: W górę serca[14]. Czyni tak dlatego, aby pobudzić wiernych do skierowania serc ku rzeczom wyższym[15]. Poucza bowiem Apostoł: „Dążcie do tego, co w górze” (Kol 3, 2). Nikt raczej nie wątpi, że chodzi tu o rzeczy duchowe, gdyż „Bóg jest duchem” (J 4, 24). Skoro życie wierzącego jest ukryte w Bogu (por. Kol 3, 3), to nieustannie powinien za Nim tęsknić i wznosić się do Niego[16]. Jest to zatem wezwanie do przeciwstawienia się zachciankom ciała, które nie dąży do tego, do czego podąża duch (por. Ga 5, 17)[17]. Każdy ma bowiem wznieść się do Pana, aby oczekiwać od Niego pomocy, bo On jest Panem nieba i ziemi (por. Ps 121, 2)[18]. Wówczas chrześcijanin mistycznie przenosi się do nieba, aby wziąć udział w niebieskim dramacie liturgii, ale żeby mógł to uczynić, musi rzeczywiście wyzbyć się trosk ziemskich, do czego jest przynaglany[19]. Odpowiedź: Wznosimy je do Pana[20], musi być bowiem odpowiedzią prawdziwą, bo tylko wówczas człowiek rzeczywiście może być włączony w ów chór anielski[21]. Owo włączenie polega na wzniesieniu serca do Boga[22]. Człowiek ma być bowiem uczestnikiem chóru anielskiego, który nieustannie składa Bogu dziękczynienie, o czym pisze Jan w Apokalipsie: „Godzien jesteś, Panie i Boże nasz, odebrać chwałę i cześć, i moc, boś Ty stworzył wszystko, a dzięki Twojej woli istniało i zostało stworzone” (Ap 4, 11). Właśnie dlatego mówi się: Dzięki składajmy Panu Bogu naszemu[23]. Zaiste, należy dziękować Bogu (por. Ps 35, 18; Ps 118, 21; Ps 138, 2), lecz jedynie „prawym przystoi pieśń chwały” (Ps 33, 1). Piękny dźwięk śpiewu nieprawego jest niczym dym kadzidła, który śmierdzi (por. Iz 1, 3)[24]. Dopiero modlitwa prawego może odezwać się wespół z Aniołami, śpiewając ów hymn chwały[25]. To bowiem zapowiedział Dawid: „Będę śpiewał Ci wobec aniołów” (Ps 138, 1). Nic więc dziwnego, że człowiek wpatrzony w Pana, ku któremu wzniósł swe serce, pragnie Mu złożyć dzięki za wszystko, czego od Niego doświadczył[26]. Dlatego rychło odpowiada na wezwania kapłana, mówiąc: Godne to i sprawiedliwe[27], aby z całej głębi swego jestestwa utożsamić się ze słowami kapłana[28]. Bóg jest bowiem godzien odebrać należną Mu chwałę (por. Ap 4, 11)[29]. Przyczyną tego jest chociażby fakt, że bez Niego nic nie można uczynić (por. J 15, 5), bo to On obdarza człowieka dobrem (por. Ps 145, 15-16)[30]. Dlatego mówi Pismo: „Pokolenie pokoleniu głosi Twoje dzieła” (por. Ps 145), a to znajduje swoje odzwierciedlenie chociażby w prefacji mszalnej, podczas której kościół ma być wypełniony wdzięcznym śpiewem pobożnego ludu[31].

Następnie kapłan niejako powtarza odpowiedź ludu, potwierdzając, że składanie dziękczynienia jest godne i sprawiedliwe[32]. Słowa te poprzedza sformułowaniem: zaprawdę, aby niejako posłużyć się początkową formułą wielu mów Zbawiciela z Ewangelii: „Zaprawdę, zaprawdę powiadam wam” (J 10, 10). W istocie celebrans rzeczywiście pragnie przedstawić Bogu powód tego uroczystego dziękczynienia, które jest składane przez cały lud, a wypowiadane przez tego, kto z ludu wyszedł i dla ludu służy w sprawach Boskich (por. Hbr 5, 1)[33]. Mówi się przy tym o godności i sprawiedliwości, ponieważ hymn chwały przystoi sprawiedliwemu, którego podtrzymuje Pan (por Ps 37, 17), a On sam – jak wyżej wspominano – jest godzien wszelkiej chwały (por. Ps 145, 3). Dodaje się przy tym kolejne dwa przymiotniki: słuszne i zbawienne[34]. Otóż miłowanie Pana jest słuszne (por. Pnp 1, 4), podobnie jak dziękowanie Bogu za jego łaski (por. 2 Tes 1, 3). To dziękczynienie przyczynia się także do zbawienia, ponieważ pochodzi ono od Boga (por. Ps 62, 1). Dlatego mówi Apostoł: „Sercem przyjęta wiara prowadzi do usprawiedliwienia, a wyznawanie jej ustami – do zbawienia” (Rz 10, 10). Uroczyste śpiewanie chwały Bogu, który może wybawić człowieka od śmierci, jest więc człowiekowi bardzo potrzebne[35]. Adresatem tej modlitwy jest Święty Ojciec[36]. Cała modlitwa liturgiczna jest zwrócona do Boga Ojca, przez którego pośrednio można rozumieć całą Trójcę[37]. Mówi się o Ojcu, ponieważ w ten sposób ukazuje się Jego odniesienie do człowieka[38]. Prawda zaś wymaga wiary w Ojca – Stworzyciela[39]. On bowiem utworzył wszystko, co jest na ziemi (por. Rdz 1, 1-7), przez co jest Panem wszystkiego[40]. Przed wiekami zrodził Syna, a od Nich pochodzi Duch Święty[41]. Nazywa się go Świętym (por. Kpł 19, 2), bo jest On inny od człowieka, o czym sam mówi: „Czy myślisz, że jestem podobny do ciebie?” (Ps 50, 21)[42]. Jest On także nazywany Świętym przez to, że jest sprawcą wszelkiego uświęcenia[43]. W Bogu zawiera się bowiem wszystko (por. Mdr 1, 7), a On sam nie ma ani początku, ani końca[44]. Człowiek natomiast jest istotą, która ma początek, lecz nie ma końca i podlega śmierci cielesnej[45]. Właśnie dlatego pragnie chwalić Świętego za Jego dzieła, w których On mu się objawił[46]. Kościół czyni to zawsze i wszędzie[47]. Jest on bowiem posłuszny woli Apostoła, którzy powiedział: „W każdym położeniu dziękujcie” (1 Tes 5, 17). Kościół katolicki, tj. powszechny, obejmuje swoim zasięgiem świat cały i w każdym miejscu, w którym sprawowana jest Eucharystia, rozbrzmiewa hymn chwały, który jest składany „wśród licznego ludu” (Ps 35, 18). Wierzący pragnie bowiem „błogosławić Pana w każdym czasie” (Ps 34, 2), chwaląc Boga w Jego przybytku (por. Ps 84, 5)[48]. Dokonuje się tego przez umiłowanego Syna, tj. przez Chrystusa[49]. Imieniem Boga jest Miłość (por. 1 J 1, 4), więc nic dziwnego, że Jego Syn jest nazwany Umiłowanym (por. Ef 1, 6). Nieustanne rodzenie Syna przez Ojca w nadziemskiej stolicy dotyczy Jego Bóstwa, zaś narodzenie na ziemi – urodzin z ciała[50]. Jeśliby ktoś chciał wiedzieć, dlaczego Syn Boży przybył na ten świat, to musi dostrzec, że przyczyną tego była miłość[51]. Ten, który stał się podobny człowiekowi (por. Hbr 4, 15), przyjął ciało po to, aby móc stać się Pośrednikiem (por. 1 Tm 2, 5), bo uniżając samego siebie w postaci człowieczej nie był równy Ojcu, lecz w postaci Bożej zawsze był Mu równy[52]. Taka bowiem była wola Ojca[53]. Chrystus istniejąc odwiecznie, przyjął ciało w czasie, aby wypełnić swoje posłannictwo (por. Flp 2, 6-8). To przemówienie „przez Syna” (Hbr 1, 2), który wszystkiego dokonał (por. J 1, 3), dało ludziom możność dostąpienia do łaski przez krzyż Chrystusa (por. Rz 5, 1-6). Dzięki Niemu bowiem człowiek może sprawować ten święty hymn dziękczynienia[54]. Przez to Kościół modli się przez Chrystusa, sprawcę zbawienia (por. Hbr 5, 9), ponieważ On pojednał ludzi z Ojcem[55]. Jest to bowiem Arcykapłan, który składa ofiarę swemu niebieskiemu Ojcu[56].

Całe dzieło stworzenia polegało na wyrzeknięciu przez Stworzyciela Słowa, przez które „wszystko się stało” (por. J 1, 3)[57]. Bóg przemówił więc przez współwieczne sobie Słowo, które też zrodził w bezkresie[58]. Syn Boży nie był tyle narzędziem w ręku Ojca, ile sprawcą dzieła, którego przyczyną jest Ojciec[59]. W ten sposób powstała ziemia i niebo, ląd i morze, a także wszelkie istoty żyjące i dwa ciała niebieskie rządzące dniem i nocą[60]. Dlatego Pismo mówi, że Chrystus jest „przede wszystkim i wszystko w Nim ma istnienie” (Kol 1, 17). Zanim powstał świat, istniał Bóg w Trzech Osobach, lecz Druga Osoba Boska nie miała jeszcze ciała[61]. Ten, który istniał przed Abrahamem (por. J 8, 58), dokonał jako Bóg dzieła stworzenia[62]. Uczynił to ze względu na człowieka, którego tak mocno ukochał, że gdy ten zasłużył na potępienie, odwieczne Słowo pośpieszyło do niego, aby go uratować[63]. Przybył On więc na to ziemskie wygnanie w ciele, aby podźwignąć to, co niemocne (por. Iz 42, 3)[64]. Mówi się tu więc o ziemskich narodzinach Słowach, bo choć ono istniało odwiecznie w postaci Bożej, to zaczęło istnieć w czasie w postaci człowieczej[65]. W ten sposób należy więc rozumieć słowa: On jest Słowem Twoim, przez które wszystko stworzyłeś[66]. Kolejne słowa prefacji odnoszą się natomiast do tajemnicy Wcielenia. Mówi się: Jego nam zesłałeś, bo odnosząc te słowa do Boga Ojca, dostrzega się posłanie przezeń Syna, które dokonało się w Zwiastowaniu[67]. Wówczas Bóg-Syn przyjął ciało z Maryi, która była Dziewicą, stąd: narodził się z Dziewicy[68]. Był to wielki cud[69]. Jest ona szczególnie czcigodna, bo nie tylko poczęła Jezusa, ale i przyjęła Go wcześniej przez wiarę[70]. W akcie poczęcia Syn Boży przyjął drugą naturę, przez co od Wcielenia istnieje jako prawdziwy Bóg i prawdziwy człowiek[71]. Znany duchom niebieskim w Bóstwie, został poznany przez ludzi w postaci Boga-człowieka[72]. Zesłanie Syna Bożego było potrzebne człowiekowi, który nie potrafił dostrzec Boga w Jego istocie[73]. Jednak od pierwszego grzechu i następującej po nim zapowiedzi nadejścia odkupienia, człowiek oczekiwał przyjścia Mesjasza[74]. Gdy On przyszedł, wówczas Niewidzialny ukazał się Widzialnym (por. Kol 1, 15), zgodnie ze słowami Jana: „Boga nikt nigdy nie widział, Ten Jednorodzony Bóg, który jest w łonie Ojca, [o Nim] pouczył” (J 1, 18). Podobnie powiedział Chrystus, gdy podkreślił, że oglądanie Syna Bożego jest oglądaniem Ojca (por. J 14, 9)[75]. Jezus przyjął postać człowieka, aby go zbawić[76]. Chciał więc wyzwolić człowieka z jarzma grzechu i mocy diabła[77]. Dzięki Niemu człowiek na nowo zyskał swoją godność[78]. Natura ludzka była bowiem bardzo mocno skażona przez grzech pierwszych ludzi[79]. Dlatego Bóg ulitował się na ludźmi, gdyż niczego, co stworzył, nie ma w nienawiści[80]. Przeto słusznie się mówi o posłaniu Boga-człowieka jako Zbawiciela i Odkupiciela[81]. Wspomina się przy tym także o partycypacji Ducha Świętego, gdyż zstąpił On na Maryję (por. Łk 1, 35). To właśnie za sprawą Ducha odwieczne Słowo zstąpiło do łona, gdzie przyjęło ciało[82]. Łono to zostało wcześniej oczyszczone, aby mogło godnie przyjąć swój owoc – Chrystusa[83]. Tam bowiem natura Boska przyjęła naturę ludzką (por. Ps 64, 5). Połączenie to dokonało się na mocy szczególnie dobroczynnej łaski Bożej[84]. Dlatego też w wyznaniu wiary mówi się o przedwiecznym zrodzeniu Chrystusa, iż jest to „Bóg z Boga”, który dla ludzkiego zbawienia „zstąpił z nieba”[85]. Ojciec zrodził Syna według Bóstwa, Maryja zaś porodziła Go według ciała, gdy odwiecznie istniejące Słowo stało się Bogiem-człowiekiem[86]. Stąd niektórzy mówią o dwukrotnych narodzinach Chrystusa: ponad czasem oraz w czasie[87]. W ten sposób zapanowało w Nim niezmienne zjednoczenie natur, przez co jest On jedną osobą w dwóch naturach, które nie są podzielone[88].

Dalej kapłan mówi: On spełniając Twoją wolę[89]. W istocie Chrystus nie pełnił swojej woli, ale Tego, który Go posłał (por. Łk 22, 42). Napisano bowiem o Nim w zwoju księgi, że pełni wolę Bożą (por. Hbr 10, 7). Bóg-człowiek miał jednak w sobie dwie wole zgodnie z dwoma naturami, lecz miłość sprawiła, że przyznał pierwszeństwo woli Bożej[90]. Gdy bowiem prosił o odsunięcie kielicha męki, czynił to ze względu na wolę człowieczą, a gdy uznał, że uczyni to, co zleci Mu Ojciec, wykonał to na mocy woli Bożej[91]. Ojciec, Syn i Duch Święty mają bowiem wspólną wolę[92]. Wykazał to sam Chrystus, gdy powiedział: „Duch Prawdy […] Mnie otoczy chwałą, ponieważ z mojego weźmie i wam objawi. Wszystko, co ma Ojciec, jest moje” (J 16, 15). W tym sensie sformułowanie: spełniając Twoją wolę, wskazuje na Bóstwo Chrystusa, jak przed chwilą: stał się człowiekiem, wskazywało na Jego człowieczeństwo. W ten sposób modlitwa Chrystusa została wysłuchana, bo modlił się On o spełnienie woli Ojca, czego dokonał „dzięki swej uległości” (Hbr 5, 7)[93]. Wola Ojca jest wolą Syna, bo Syn nie pragnął się wydać za człowieka bez woli Ojca, ani Ojciec nie chciał Go wydać bez Jego woli[94]. W ten sposób właśnie Chrystus pełnił święte posłannictwo, polegające na odkupieniu człowieka, przez co mówi się: nabył dla Ciebie lud święty[95]. On bowiem „stał się sprawcą zbawienia wiecznego” (Hbr 5, 9). Poprzez swoje cierpienie został przez Ojca wywyższony w ciele (por. Flp 2, 9), gdyż w Bóstwie zawsze był uwielbiony[96]. Męka, którą poniósł Zbawiciel, była nabyciem ludu świętego (por. 2 P 2, 1)[97]. Jak w raju dla utworzenia kobiety zasnął pierwszy Adam (por. Rdz 2, 21-22), tak na krzyżu dla utworzenia Oblubienicy-Kościoła zasnął drugi Adam (por. J 19, 30)[98]. Uczynił to dla grzesznika, aby go wyzwolić z grzechu[99]. W ten sposób każdy wierzący stał się przybranym synem Bożym (por. Ga 4, 5). Dlatego mówi się o ludzie świętym, bo jest to lud odkupiony i przeznaczony na własność Bogu (por. 1 P 2, 9). Owo poświęcenie człowieka Bogu dokonało się przez Chrystusa na krzyżu, przez co kapłan mówi: Gdy wyciągnął swoje ręce na krzyżu, aby śmierć pokonać i objawić moc zmartwychwstania[100]. Diabeł zabił Chrystusa, bo nie wiedział, że Jego śmierć zgładzi grzech[101]. Jezus natomiast dał się przybić do krzyża w ciele, aby diabeł nie mógł już panować nad człowiekiem[102]. Jego panowanie było bowiem niesprawiedliwe, przez co Chrystus musiał odkupić człowieka nie mocą, lecz sprawiedliwością[103]. Dokonane to zostało na drzewie, aby ukazać, że jak pierwszy Adam zgrzeszył na drzewie (por. Rdz 3, 6), tak drugi Adam na nim zwyciężył (por. J 19, 17-18), stając się rozjemcą (por. Hi 9, 33)[104]. Bóg-człowiek pojednał ludzi z Bogiem, bo niegdyś człowiek Go odrzucił, mając nienawiść do Tego, którego zwą Miłością (por. 1 J 4, 16). Kiedy więc mówi się o pośrednictwie Chrystusa pomiędzy człowiekiem a Bogiem, to mówi się tu o Jego człowieczeństwie[105]. Wszakże „musiał się upodobnić pod każdym względem do braci” (Hbr 2, 17), aby móc być pomiędzy wierzącymi jako śmiertelny człowiek i zarówno istnieć przy Ojcu jako nieśmiertelny Bóg[106]. Przez ofiarę krzyża ukazała się moc zmartwychwstania, gdyż śmierć przestała mieć władzę nad Zmartwychwstałym (por. Rz 6, 9)[107]. Dostrzegł to Jan Apostoł w swym widzeniu, gdy rozpoznał „Baranka jakby zabitego” (por. Ap 5, 6). Jest to obraz Chrystusa, który jako człowiek był umarły, a żyje na wieki (por. Ap 1, 18). O ile w momencie śmierci Bóstwo odłączyło się od ciała, o tyle w chwili zmartwychwstania ponownie się z nim połączyło[108]. Dokonało się to w celu ożywienia tych, którzy umierają w Chrystusie (por. 1 Kor 15, 22). Dlatego też umarły może mieć nadzieję, która go nie zawiedzie (por. Rz 5, 5), że owego dnia jego dusza na nowo złączy się z ciałem[109]. Tego zapowiedź widnieje u Proroka, który mocą Bożą ożywił zeschłe kości (por. Ez 37, 1-14). Właśnie dlatego mówi się w prefacji o mocy zmartwychwstania, bo dzięki niej człowiek poznał chwałę Syna Bożego (por. J 1, 14)[110].

Te wielka dzieła Boże są przedmiotem laudacji, którą Bogu Ojcu wszechmogącemu składa Kościół święty przez Jednorodzonego Syna Jego w Duchu Świętym, w którym ma dostęp do Ojca (por. Ef 3, 12). Kościół ten jest wspólnotą transcendentną, przekraczającą to, co ziemskie, będącą podzieloną na trzy stany: walczący (ziemski), pokutujący (w czyśćcu) i tryumfujący (w niebie), spośród których z tym ostatnim teraz się szczególnie mocno łączy w liturgii mszalnej. Kapłan mówi przecież: Dlatego z Aniołami i wszystkimi Świętymi głosimy Twoją chwałę, razem z nimi wołając[111]. Wygłasza się ową chwałę z Aniołami, tj. z mocami niebieskimi, bo jest napisane: „W Jego pałacu wszystko woła: <<Chwała!>>” (Ps 29, 9). Wychwalają Cztery Zwierzęta (por. Ap 4, 8; 5, 9-10), uwielbiają dwadzieścia czterej Starcy (por. Ap 4, 11; 5, 9-10), proklamują wespół z nimi chwałę Pańską Aniołowie w liczbie niezmierzonej (por. Ap 5, 12), wielbią wszystkie stworzenia (por. Ap 5, 13). Wszystkie duchy niebieskie zawsze radują się w Bogu[112]. Dlatego modlitwa Kościoła łączy w sobie odwieczną chwałę nieba z ofiarą składaną na ziemi. W tej prefacji pod nazwą Aniołów zawarto zapewne zbiorczo ogół wojska niebieskiego, podzielonego na dziewięć chórów, chwalący Majestat Boży[113]. Dawniej było tych chórów dziesięć, ale jeden z nich się zbuntował, przez co w niebiosach pozostało ich tylko dziewięć, oczekując zapełnienia się chóru dziesiątego Świętymi Pańskimi[114]. Gdy jeden chór odpadł, pozostałych dziewięć utwierdziło się w Bożej kontemplacji, rozkoszując się Najwyższym[115]. Kapłan dodaje: I z wszystkimi Świętymi, bo chwałę składają także odkupieni (por. Ap 7,  9-10)[116]. Wreszcie wspomina się o obecnych na Mszy św. wiernych, aby wskazać, że są oni dołączani do tego niebiańskiego pienia[117]. W ten sposób bowiem pastuszkowie w Noc Narodzenia stali się świadkami śpiewania chwały Pańskiej (por. Łk 2,  14). Teraz zaś wierni Kościoła nie tyle mogą się jej przysłuchiwać, ile mogą się w nią włączyć[118]. Nie chodzi tu tylko o wyśpiewanie ustami chwały, ale o włączenie serca w ten intymny akt[119]. Kościół pragnie więc afirmować niebieskie obrzędy w Nowym Jeruzalem, używając słów, którymi modlą się Święci i Aniołowie[120].

Dawid Makowski

(Bibliografia wyjątkowo znajduje się pod przypisami).

[1] Zob. MRpol, s. 312*.

[2] Zob. Amalarius Metsensis: De Ecclesiasticis Officiis, III, 21 (PL, CV, 1133).

[3] Zob. Anselmus Laudunensis: Enarrationes in Mattheaum, XXVI (PL, CLXII, 1471).

[4] Dziewięć chórów: Aniołowie (por. Ps 91, 11), Archaniołowie (por. Tb 12, 15), Państwa (por. Ef 1, 21), Moce (por. Ef 1, 21), Księstwa (por. Dn 10, 21), Zwierzchności (por. Ef 1, 21), Trony (por. Kol 1, 16), Cherubini (por. Iz 36, 16; Ps 18, 11; Ps 80, 2; Dn 3, 55) i Serafini (por. Iz 6, 6). Pośród tych chórów trzy są wyższe (Serafini, Cherubini i Trony), trzy średnie (Zwierzchności, Państwa i Moce) oraz trzy niższe (Księstwa, Archaniołowie
i Aniołowie). Zob. Pseudo-Dionysius Areopagita: De cælesti hierarchia, VI, 2 (PG, III, 199-202).

[5] Zob. Isidorus Hispaliensis: Sententiarum, I, 10, 13 (PL, LXXXIII, 555-556). Jak w wieczności Bóg „posila” Aniołów swoim widokiem, tak w doczesności Bóg-człowiek karmi ludzi swoim Ciałem i Krwią. Zob. Bernardus Clarævallensis: De adventu Domini, I, 11 (PL, CLXXXIII, 40).

[6] Epiphanius: Homilia II in Sancto et Magno Sabbato (PG, XLIII, 439-442). Na ten temat, także zob. Arator Subdiaconus: De Actibus Apostolorum, XXXIII (PL, LXVIII, 85);  Isidorus Hispaliensis: Sententiarum, I, 14, 15-16 (PL, LXXXIII, 568).

[7] Zob. Richardus S. Victor: Adnotationes mysticæ in Psalmos, CXXI (PL, CXCVI, 263).

[8] Zob. Epiphanius: Homilia II in Sancto et Magno Sabbato (PG, XLIII, 440).

[9] Zob. Auctor Incertus: De Deo et nominibus ejus (PL, XXIII, 1308); Amalarius Metsensis: De Ecclesiasticis Officiis, III, 9 (PL, CV, 1116); Isidorus Hispaliensis: De Ecclesiasticis Officiis, I, 18, 2-8 (PL, LXXXIII, 754-756).

[10] Należy tak pojmować każdego z rodu Abrahama, bo jego potomkom została dana obietnica (por. Rdz 22, 18). Zob. Walafridus Strabonus: Expositio quatuor Evangeliorum, I (PL, CXIV, 863).

[11] Zob. Epiphanius: Homilia II in Sancto et Magno Sabbato (PG, XLIII, 439-442).

[12] Zob. Ioannes Rotomoganensis Archiepiscopus: Expositio Super Canonem Missæ (PL, CXLVII, 191).

[13] Zob. Auctor Incertus: Expositio Missæ Romanæ (PL, XCVI, 1484).

[14] Zob. MRpol, s. 312*.

[15] Zob. Rabanus Maurus: Liber de Sacris Ordinibus. Sacramentis Divinis. Et Vestimentis Sacerdotalibus, XIX (PL, CXII, 1180).

[16] Zob. Auctor Incertus: Expositio Missæ Romanæ (PL, XCVI, 1486).

[17] Według niektórych pisarzy ten rozdźwięk pomiędzy ciałem a duchem ukazuje historia Kaina i Abla, spośród których ten pierwszy był uosobieniem dążeń ciała, a ten drugi uosabiał dążenia ducha: „Fratrum sacra Deus nutu distante duorum/Æstimat accipiens viva, et terrena refutans:/Rusticus invidia pastorem sternit; in Abel/Forma animæ exprimitur, caro nostra in munere Cain”. Amoenus: Enchiridion Veteris et Novi Testamenti (PL, LXI, 1075).

[18] Zob. Ioannes Rotomoganensis Archiepiscopus: Expositio Super Canonem Missæ (PL, CXLVII, 191).

[19] Zob. Cyrillus Hierosolymitanus: Catechesis, XXIII, 4 (PG, XXXIII, 1111-1112).

[20] MRpol, s. 312*.

[21] Zob. Iohannes Chrysostomus: De incomprehensibili Dei natura, I, 6 (PG, XLVIII, 707).

[22] Zob. Rupertus Tuitiensis Abbas: De Divinis Officiis, II, 4 (PL, CLXX, 36). Dlatego wielką nagrodę będą mieli ci, którzy dbają o to, by ich serca były ukierunkowane na Pana. Zob. Auctor Incertus: Expositio Missæ Romanæ (PL, XCVI, 1486).

[23] MRpol, s. 312*.

[24] Zob. Absalon Sprinckirsbacensis: Sermones, XX (PL, CCXI, 121).

[25] Zob. Iohannes Chrysostomus: De incomprehensibili Dei natura, IV, 5 (PG, XLVIII, 734).

[26] Zob. Auctor Incertus: Expositio Missæ Romanæ (PL, XCVI, 1487).

[27] Zob. MRpol, s. 312*.

[28] Zob. Amalarius Metsensis: De Ecclesiasticis Officiis, III, 21 (PL, CV, 1133).

[29] Zob. Rabanus Maurus: Liber de Sacris Ordinibus. Sacramentis Divinis. Et Vestimentis Sacerdotalibus, XIX (PL, CXII, 1180).

[30] Zob. Ioannes Rotomoganensis Archiepiscopus: Expositio Super Canonem Missæ (PL, CXLVII, 191). Trafnie mówi się o Bogu jako o Najwyższym Dobru. Zob. Isidorus Hispaliensis: Sententiarum, I, 1, 1 (PL, LXXXIII, 537).

[31] Zob. Rupertus Tuitiensis Abbas: De Divinis Officiis, II, 4 (PL, CLXX, 37);

[32] Zob. MRpol, s. 312*.

[33] Zob. Rabanus Maurus: Liber de Sacris Ordinibus. Sacramentis Divinis. Et Vestimentis Sacerdotalibus, XIX (PL, CXII, 1180).

[34] Zob. MRpol, s. 312*.

[35] Zob. Ioannes Rotomoganensis Archiepiscopus: Expositio Super Canonem Missæ (PL, CXLVII, 192).

[36] Zob. MRpol, s. 312*.

[37] Zob. Iunillius: Instituta Regularia Divinæ Legis, I, 13 (ŹMT, XLVIII, 42). Mówiąc bowiem o jednej Osobie Boskiej należy pamiętać o jej jedności z Innymi Osobami Boskimi. Zob. Augustinus: De Trinitate, I, 3, 5 (PL, XLII, 822); Ambrosius Mediolanensis: De fide, VIII, 55 (PL, XVI, 541); Fulgentius Ruspensis Episcopus: De Fide, I, 5 (PL, LXV, 674).

[38] Zob. Iunillius: Instituta Regularia Divinæ Legis, I, 15 (ŹMT, XLVIII, 43).

[39] Zob. Novatianus: De Trinitate, I, 1 (PL, III, 886).

[40] Zob. Rabanus Maurus: Liber de Sacris Ordinibus. Sacramentis Divinis. Et Vestimentis Sacerdotalibus, XIX (PL, CXII, 1180).

[41] Zob. Fulgentius Ruspensis Episcopus: De Trinitate, II (PL, LXV, 499).

[42] Zob. Auctor Incertus: Expositio Missæ Romanæ (PL, XCVI, 1489).

[43] Zob. Rabanus Maurus: Liber de Sacris Ordinibus. Sacramentis Divinis. Et Vestimentis Sacerdotalibus, XIX (PL, CXII, 1180).

[44] Zob. Novatianus: De Trinitate, II, 11 (PL, III, 889).

[45] Zob. Isidorus Hispaliensis: Sententiarum, I, 11, 10 (PL, LXXXIII, 561).

[46] Zob. Ambrosius Mediolanensis: In Epistolam ad Romanos, I, 19-20 (PL, XVII, 57).

[47] Zob. MRpol, s. 312*.

[48] „Zawsze, to znaczy: w każdy czas. I wszędzie, to znaczy: w każdym miejscu, składali dzięki”. Ioannes Rotomoganensis Archiepiscopus: Expositio Super Canonem Missæ (PL, CXLVII, 192).

[49] Zob. MRpol, s. 312*.

[50] Zob. Isidorus Hispaliensis: Sententiarum, I, 14, 1-6 (PL, LXXXIII, 565-566).

[51] Zob. Innocentus III: Encomium Charitatis (PL, CCXVII, 762-763).

[52] Zob. Augustinus: De Trinitate, I, 7, 14 (PL, XLII, 829).

[53] Zob. Gaius Marius Victorinus: Commentarium in Epistolam ad Efesiam, I, 1A (ŹMT, XIII, 87-89).

[54] Zob. Auctor Incertus: Expositio Missæ Romanæ (PL, XCVI, 1490).

[55] Zob. Amalarius Metsensis: De Ecclesiasticis Officiis, III, 21 (PL, CV, 1133).

[56] Zob. Ioannes Rotomoganensis Archiepiscopus: Expositio Super Canonem Missæ (PL, CXLVII, 193).

[57] Zob. Augustinus: De Genesi contra Manichæos, I, 2, 4 (PL, XXXIV, 175); Rupertus Tuitiensis Abbas: De Trinitate et operibus ejus, I, 3 (PL, CLXVII, 202).

[58] Zob. Augustinus: De Genesi ad Litteram Libri Duodecim, I, 2, 4-6 (PL, XXXIV, 248).

[59] Zob. Iohannes Chrysostomus: Expositio Epistolæ ad Hebræos, II, 2 (PG, LXIII, 21).

[60] Zob. Gennadius Massiliensis: Liber de Ecclesiasticis Dogmatibus, X (PL, LVIII, 984); Rupertus Tuitiensis Abbas: Commentaria in Evangelium Sancti Joannis, I (PL, CLXIX, 205-207); Tertullianus: Genesis (PL, II, 1097-1102). Wszystkie te dzieła są dobre, lecz w porównaniu z Bogiem są niczym. Zob. Hugo Eterianus: De anima corpore exuta, II (PL, CCII, 170).

[61] Zob. Augustinus: Tractatus in Ioannis Evangelium, CV, 7 (PL, XXXV, 1907).

[62] Zob. Fulgentius Ruspensis Episcopus: Sermones genuini, IV, 6 (PL, LXV, 735).

[63] Zob. Petrus Abælardus: Epitome teologia, XXIII (PL, CLXXVIII, 1731-1732).

[64] Zob. Athanasius: Oratio de Incarnatione Verbi, LIV, 3 (PG, XXV, 192); Cassiodorus: Expositio in Psalterium, LVI (PL, LXX, 400); Fulgentius Ruspensis Episcopus: De Fide, I, 11 (PL, LXV, 677).

[65] Zob. Tertullianus: De Carne Christi, X (PL, II, 773-774); Augustinus: De Trinitate, XXXV (PL, XL, 250). Rodowód Jezusa Chrystusa ukazany w Ewangelii według św. Mateusza (Mt 1, 1-17), przypomina drogę Boga zstępującego do człowieka. Zob. Anselmus Laudunensis: Enarrationes in Mattheaum, I (PL, CLXII, 1229).

[66] Zob. MRpol, s. 312*.

[67] Zob. Augustinus: Tractatus in Ioannis Evangelium, XL, 6 (PL, XXXV, 1689); Bernardus Clarævallensis: De adventu Domini, I, 2 (PL, CLXXXIII, 35). Wówczas Bóg zlitował się nad swym ludem i posłał doń Zbawiciela. Zob. Coelius Sedulius: Carmen de incarnatione (PL, XIX, 773).

[68] Zob. Adamus S. Victoris: Sequentiæ, XXV (PL, CXCVI, 1503); Gennadius Massiliensis: Liber de Ecclesiasticis Dogmatibus, II (PL, XLII, 1213); Pelagius: Libellus fidei, V (PL, XLV, 1717); Rupertus Tuitiensis Abbas: Commentaria in Apocalypsim, III, 4 (PL, CLXIX, 912).

[69] Zob. Auctor Incertus: Sermo de Beata Maria Virgine, I (PL, CLXXXIV, 1013); Anselmus Cantuariensis: Cur Deus homo, II (PL, CLVIII, 362).

[70] Zob. Augustinus: De sancta Virginitate, III (PL, XL, 398). Dlatego niewierność Ewy została zastąpiona przez wiarę Maryi. Zob. Absalon Sprinckirsbacensis: Sermones, II (PL, CCXI, 21).

[71] Zob. Hilarius Pictaviensis: De Trinitate, X, 57 (PL, X, 389); Ioannes Damascenus: De fide orthodoxa, III, 6 (PG, XCIV, 1006); Origenes: Commentaria in Epistolam B. Pauli ad Romanos, V (PG, XIV, 848); Pelagius: Libellum fidei, IV (PL, XL, 1717); Rupertus Tuitiensis Abbas: Commentaria in Evangelium Sancti Joannis, I (PL, CLXIX, 207). Dlatego mówi się, że Chrystus umarł jako człowiek, a nie jako Bóg, bo natura Boska jest niecierpiętliwa. Zob. Fulgentius Ruspensis Episcopus: De Fide, I, 13 (PL, LXV, 677); Tenże: De Trinitate, VI (PL, LXV, 503).

[72] Zob. Absalon Sprinckirsbacensis: Sermones, I (PL, CCXI, 45).

[73] Zob. Isidorus Hispaliensis: Sententiarum, I, 14, 6 (PL, LXXXIII, 566). Stąd niektórzy mówią: „Czegośmy nie mogli wcale pojąć w Jego Bóstwie, poznaliśmy po Jego Wcieleniu”. Angelomus Luxovensis: Enarrationes in Cantica Canticorum, I (PL, CXV, 563).

[74] Zob. Absalon Sprinckirsbacensis: Sermones, VI (PL, CCXI, 44).

[75] Zob. Evodius: De fide contra Manichæos, XXII (PL, XLII, 1145).

[76] Zob. Absalon Sprinckirsbacensis: Sermones, I (PL, CCXI, 15); Ioannes Damascenus: De fide orthodoxa, III, 6 (PG, XCIV, 1006); Leonus Magnus: Epistolæ, XXXV, 3 (PL, LIV, 809).

[77] Zob. Petrus Abælard: Apologia (PL, CLXXVIII, 106).

[78] Zob. Richardus S. Victoris: De Emmanuel, I, 19 (PL, CXCVI, 631).

[79] Zob. Gregorius Nyssenus: Oratio catechetica, XV (PG, XLV, 48).

[80] Zob. Haymo Halberstatensis: Enarratio in Malachiam Prophetam, I (PL, CXVII, 279-280).

[81] Zob. MRpol, s. 312*.

[82] Zob. Augustinus: Epistolæ ad Romanos inchoata expositio, IV (PL, XXXV, 2090); Gregorius Magnus: Moralia, XVIII, 52, 85 (PL, LXXVI, 90).

[83] Zob. Petrus Lombardus: Sententiarum, III, 3, 2 (PL, CXCII, 761); Fulgentius Ruspensis Episcopus: De Fide, I, 18 (PL, LXV, 680).

[84] Zob. Augustinus: De Trinitate, XIII, 18, 24 (PL, XLII, 1033); Tenże: De prædestinatione sanctorum, XV, 30 (PL, XLIV, 981); Ioannes Damascenus: De fide orthodoxa, III, 3 (PG, XCIV, 994);

[85] Zob. MRpol, s. 13*.

[86] Zob. Ambrosius Mediolanensis: De fide, (PL, 14, 93-94 (PL, XVI, 550); Fulgentius Ruspensis Episcopus: De Fide, II, 14 (PL, LXV, 678); Vigilius Tapsensis: Contra Felicianum Arianum de unitate Trinitatis, XI (PL, XLII, 1166).

[87] Zob. Ioannes Damascenus: De fide orthodoxa, III, 7 (PG, XCIV, 1010-1011).

[88] Zob. Ambrosius Mediolanensis: De incarnationis dominicæ sacramento, V, 35-37 (PL, XVI, 827-828); Ioannes Damascenus: De fide orthodoxa, III, 3 (PG, XCIV, 987).

[89] MRpol, s. 312*.

[90] Zob. Augustinus: Tractatus in Ioannis Evangelium, CIII, 7 (PL, XXXV, 1907).

[91] Zob. Beda Venerabilis: In Evangelium S. Marci, XIV, 35-38 (PL, XCII, 276-277).

[92] Zob. Ambrosius Mediolanensis: De fide, II, 6, 51 (PL, XLVI, 570).

[93] Zob. Cassiodurs: Expositio in Psalterium, XXI, 3 (PL, LXX, 154);

[94] Zob. Claudius Taurinensis: Enarratio in Epistolam ad Galatas, I (PL, CIV, 846).

[95] MRpol, s. 312*.

[96] Zob. Augustinus: Contra Maximinum, I, 5 (PL, XLII, 747); Tenże: Tractatus in Ioannis Evangelium, CIV, 3 (PL, XXXV, 1903); Claudius Taurinensis: Enarratio in Epistolam ad Galatas, I (PL, CIV, 845).

[97] Zob. Richardus S. Victor: Expositio Cantici Habacuc., III (PL, CXCVI, 402-403).

[98] Zob. Walafridus Strabonus: Expositio quatuor Evangeliorum, IV (PL, CXIV, 914). Dlatego inni pisarze wskazywali na to, że jak Adam był przyczyną zła, tak Chrystus stał się przyczyną dobra, obrazując to rajem: „Nie do Adama, który nas zniszczył, ale do Chrystusa, który nas zbawił. Nie do tego, który wypędza z raju, ale do Jezusa, czyli przywracającego nas z powrotem do raju”. Anselmus Laudunensis: Enarrationes in Mattheaum, I (PL, CLXII, 1228).

[99] Zob. Isidorus Hispaliensis: Sententiarum, I, 14, 13 (PL, LXXXIII, 567); Petrus Lombardus: Sententiarum, III, 18, 5 (PL, CXCII, 794-795).

[100] MRpol, s. 312*.

[101] Zob. Isidorus Hispaliensis: Sententiarum, I, 14, 11 (PL, LXXXIII, 567).

[102] Zob. Petrus Lombardus: Sententiarum, III, 19, 3 (PL, CXCII, 796-797).

[103] Zob. Augustinus: De Trinitate, XIII, 3, 2 (PL, XLII, 1028).

[104] „Passio Christi redemptio est creaturæ”. Martinus Braccarensis: De Pascha, II (PL, LXXII, 50).

[105] Zob. Augustinus: Sermones, CCXCIII, 7 (PL, XXXVIII, 1332).

[106] Zob. Petrus Lombardus: Sententiarum, III, 19, 7 (PL, CXCII, 797-798).

[107] Zob. Gregorius Nyssenus: Oratio catechetica, XVI (PG, XLV, 52).

[108] Zob. Vigilius Tapsensis: De Trinitate, VI (PL, LXII, 280).

[109] Zob. Isidorus Hispaliensis: Sententiarum, I, 26, 2 (PL, LXXXIII, 594).

[110] Zob. Walafridus Strabonus: Expositio quatuor Evangeliorum, IV (PL, CXIV, 905).

[111] MRpol, s. 312*.

[112] Zob. Isidorus Hispaliensis: Sententiarum, I, 10, 16 (PL, LXXXIII, 556).

[113] Zob. Ioannes Rotomoganensis Archiepiscopus: Expositio Super Canonem Missæ (PL, CXLVII, 193).

[114] Zob. Ioannes Damascenus: De fide orthodoxa, II, 4 (PG, XCIV, 877); Rabanus Maurus: Liber de Sacris Ordinibus. Sacramentis Divinis. Et Vestimentis Sacerdotalibus, XIX (PL, CXII, 1182); Rupertus Tuitiensis Abbas: Commentaria in Apocalypsim, IV, 5 (PL, CLXIX, 928).

[115] Zob. Auctor Incertus: Expositio Missæ Romanæ (PL, XCVI, 1492).

[116] Zob. Victorinus Petavionensis Episcopus: Scolia in Apocalypsin Beati Joannis, XXI-XXII (PL, V, 344).

[117] Zob. Iohannes Chrysostomus: De incomprehensibili Dei natura, III, 7 (PG, XLVIII, 734).

[118] Zob. Amalarius Metsensis: De Ecclesiasticis Officiis, III, 21 (PL, CV, 1134).

[119] Zob. Alcuinus: Liber de Divinis Officis, XL (PL, CI, 1255)

[120] Zob. Tamże (PL, CI, 1255).