Ogólne przygotowanie odnowy liturgicznej – Instrukcja “Inter oecumenici”

Modyfikacje, o których była mowa w poprzednich postach serii (związanych z “Sacram Liturgiam” oraz modyfikacji obrzędów Komunii św.), znalazły swoje odzwierciedlenie w wydanej dn. 26 września 1964 r. pierwszej instrukcji wykonawczej do Konstytucji o Liturgii Świętej, której obowiązywanie nastąpiło dopiero dn. 7 marca 1965 r.[1] Na jej mocy dokonano znacznych zmian w obrzędzie Mszy św., które opierały się w głównej mierze na uproszczeniach poszczególnych ceremonii[2].

Przede wszystkim zaznaczono, że należy odejść do praktyki, wedle której celebrans prywatnie powtarzał teksty śpiewane przez chór lub lud (w przypadku śpiewów), albo przez lektora, subdiakona czy diakona (w przypadku czytań)[3]. Zmniejszono również ilość pokłonów celebransa i asysty w chórze, uproszczono obrzęd okadzania (nakazano zbiorowe okadzanie chóru bez rozróżniania godności poszczególnych duchownych, za wyjątkiem biskupów, potrójnym rzutem kadzielnicy) i postanowiono dopuszczać zachowywanie zwyczaju całowania ręki celebransa podczas podawania i odbierania mu poszczególnych przedmiotów[4]. Kongregacja Rytów wskazała także pewne elementy reformy obrzędów mszalnych[5]. Były nimi: wspólne odmawianie przez celebransa i lud/chór tekstów mszalnych, które wykonywali chórzyści lub pozostali wierni[6]; opuszczanie psalmu 42 podczas modlitw u stopni ołtarza wtedy, gdy przed Mszą św. odbywała się inna czynność liturgiczna[7]; zaniechanie trzymania pateny przez subdiakona w liturgii solennej, na rzecz pozostawiania jej na ołtarzu przez całą liturgię[8]; wskazanie na możliwość głośnego odmawiania modlitwy nad darami (sekrety) lub jej śpiewania w Mszach śpiewanych[9]; usunięcie wszelkich znaków krzyża podczas małego podniesienia z zaznaczeniem tego, że słowa te celebrans może wygłaszać głośno lub śpiewać w Mszach śpiewanych[10]; zniesienie czynienia znaku krzyża hostią podczas jej udzielania wiernemu; usunięcie ostatniej Ewangelii i modlitw leoniańskich po Mszy czytanej[11]; możliwość sprawowania Mszy solennej bez udziału subdiakona z samym tylko diakonem[12]; zezwolenie na sprawowanie Mszy śpiewanej biskupom i tym, którzy mają przywilej sprawowania Mszy pontyfikalnej w formie, w jakiej celebrowali je prezbiterzy[13]. Poza tymi zmianami dokonano kilka reform w liturgii katechumenów, zwłaszcza w aspekcie czytań mszalnych[14]. Zaznaczono przy tym, że w Mszach z ludem należało odczytywać lekcje mszalne w kierunku wiernych: albo z ambony lub balustrady (w przypadku Mszy solennej lub śpiewanej/recytowanej, gdy lekcję odczytywał ktoś inny niż celebrans), albo od ołtarza (w przypadku Mszy recytowanej lub śpiewanej, gdy lekcję odczytywał celebrans)[15]. Jednocześnie wskazano na to, że proklamując lekcje w Mszach śpiewanych w języku narodowym, nie trzeba było ich odtąd śpiewać[16]. Podano przy tym szczegółowy opis czynności dotyczących tego, w jaki sposób poruszał się kapłan, subdiakon i lektor, który odczytywał lekcję mszalną przed i po jej proklamacji[17].

We wspomnianej instrukcji powtórzono nakaz głoszenia homilii w Mszy niedzielnej i świątecznej z udziałem ludu, zalecając jej głoszenie również w ferie Adwentu i Wielkiego Postu oraz w innych celebracjach, gdy była znaczna obecność wiernych[18]. Przywrócono również do liturgii rzymskiej modlitwę powszechną[19]. Wskazano, że intencje winny być śpiewane przez diakona, kantora lub ministranta, podczas gdy kapłan miał jej przewodniczyć od ołtarza, balustrady, ambony lub miejsca, w którym przebywał podczas czytań (jeśli ich nie głosił)[20]. Wezwania te mogły być wygłasza w języku narodowym, podobnie jak wszelkie lekcje, śpiewy międzylekcyjne i antyfony mszalne oraz aklamacje, pozdrowienia i dialogi[21]. Wskazano jednak przy tym, że wierni powinni umieć śpiewać i recytować części stałe Mszy św. w języku łacińskim[22]. W kwestii Komunii św. zarządzono, że kto uczestniczył w Mszy Wigilii Paschalnej lub Mszy w Noc Narodzenia Pańskiego, ten uczestnicząc w Mszy w ciągu dnia tychże Uroczystości, mógł ponownie przyjąć Najświętszy Sakrament[23]. Warto zauważyć, że wspomniany dokument traktował także o języku narodowym w liturgii[24]. Wskazywano bowiem na to, że Konferencja Episkopatu miała możliwość przedstawienia Stolicy Apostolskiej wykazu poszczególnych tekstów liturgicznych, które mogły być wygłaszane w języku ojczystym konkretnego kraju czy regionu[25]. Jednak zatwierdzenie tych tekstów należało do kompetencji Stolicy Apostolskiej[26]. Zasięg języka ojczystego w liturgii mszalnej sprawowanej z udziałem ludu mógł obejmować lekcję, epistołę, Ewangelię, modlitwę wiernych, części stałe i śpiewy zmienne oraz śpiew międzylekcyjny (graduał, traktus, sekwencję, Alleluja) oraz wszelkie aklamacje, pozdrowienia, dialogi, formuły towarzyszące Komunii św. i modlitwę Pańską (z wprowadzeniem do niej i embolizmem)[27].

Zgodnie z tymi wytycznymi sprawowanie Mszy św. bez ludu nie mogło się odbywać w języku innym, niż łaciński[28]. Ważne jest tutaj również to, że dokument zdawał się dzielić liturgie mszalne na dwie główne formy: Mszę z ludem (Missa cum populo) oraz Mszę bez ludu (Missa sine populo)[29]. O ile liturgię mszalną bez ludu sprawowano w całości przy ołtarzu, o tyle liturgię mszalną z udziałem ludu wyróżniało sprawowanie jej także przy ambonie oraz przy miejscu przewodniczenia[30]. Szczególnymi Mszami były też liturgie obrzędowe, spośród których względem bierzmowania i małżeństwa wydano szczegółowe wskazania dotyczące włączenia obrzędów tych dwóch sakramentów do liturgii mszalnej[31]. Na mocy tej instrukcji poruszono także temat budowy kościołów, wskazując, że pożądanym było oddalenie ołtarza głównego od ściany, aby można było celebrować w stronę ludu (versus populum)[32]. Zawarto przy tym wzmiankę o ołtarzach bocznych, których zdaniem Kongregacji nie powinno było być zbyt dużo[33]. Wskazano też (o ile ordynariusz wydałby na to zgodę), że krzyż i świeczniki ze świecami mogły odtąd stać obok ołtarza[34]. Zalecono przy tym budowanie ambon, których liczba mogła wynosić nawet dwie[35].

Dawid Makowski

(Fragment maszynopisu książki na temat rytu z 1965 r., której publikacja jest planowana na drugi kwartał bieżącego roku)

[1] Zob. C. Krakowiak: Odnowa liturgii w świetle Instrukcji wykonawczych do „Sacrosanctum Concilium”. Lublin: 2021, s. 61; P. Milcarek: Historia Mszy. Przewodnik po dziejach liturgii rzymskiej. Warszawa: 2009, s. 181-182. Nad dokumentem tym pracowano pół roku. Zob. A. Bugnini: The reform of the liturgy, 1948-1975. Trans. J. M. O’Connel. Collegeville: 1990, s. 100. Dokument ten był ściśle powiązany z soborową Konstytucją. Zob. M. Barba: La reforma conciliare dell’<<Ordo Missæ>>. Il percorso storico-redazionale dei riti d’ingresso, di offertorio e di comunione, Roma 2008, s. 151.

[2] Zob. KL, art. 34. Zmiany te były o tyle istotne, o ile od czterystu lat nie dokonano tak wielu modyfikacji liturgii w ciągu tak krótkiego czasu. Zob. M. Barba: La reforma conciliare dell’<<Ordo Missæ>>. Il percorso storico-redazionale dei riti d’ingresso, di offertorio e di comunione, Roma 2008, s. 151.

[3] Zob. IO, art. 32-34 (AAS, LVI, 884). Było to wyjście naprzeciw artykułu 28 Konstytucji o Liturgii Świętej. Zob. KL, art. 28. Poza tym chcieli tego biskupi, wysyłający swe życzenia do Komisji Przedprzygotowawczej Soboru Watykańskiego II (1962-1965). Zob. ACV, II/III(3), s. 74. W ten sposób chciano ukazać wspólnotowy charakter celebracji. Zob. J. Mejia: The Promotion of Liturgical Life in Diocese and Parish. W: W: CCI. Ed. A. Bugnini, C. Braga. New York: 1965, s. 125.

[4] Zob. IO, art. 36 (AAS, LVI, 884). Zapewne wpływ na to miał artykuł 50 soborowej Konstytucji o Liturgii Świętej. Zob. KL, art. 50. Natomiast daje się tu zauważyć także wpływ życzeń biskupów, wyrażanych przed rozpoczęciem obrad soborowych. Zob. ACV, II/II(4), s. 107.

[5] Zostało to uczynione na bazie artykułu 50 Konstytucji o Liturgii Świętej. Zob. KL, art. 50. Wskazywano bowiem na to, że wszelka reforma powinna odbywać się powoli i stopniowo. Zob. G. Lercaro: De unica interpretatione liturgica populari in linguis pluribus in locis usitatis. Roma: 1964 (Not, I-IV, 194-196).

[6] Dzięki temu ukazano wspólnotowy wymiar celebracji liturgii. Zob. S. Famoso: Norms Drawn from the Hierarchic and Communal Nature of the Liturgy. W: CCI. Ed. Bugnini A., Braga C. New York: 1965, s. 88.

[7] Należy przy tym zaznaczyć, że tę część do ujednoliconej dla całego Kościoła zachodniego liturgii Mszy św. włączył dopiero w XVI w. papież Pius V (+1572), gdyż wcześniej obrzęd ten był znany lokalnie (w rycie rzymskim od okolic VIII w.) i był wykonywany w różny sposób. Zob. R. Michałek: Zmiany obrzędowe wprowadzone przez instrukcję do konstytucji o św. liturgii z 26 IX 1964. W: RBL. R. XVIII. Nr 5. 1965, s. 286. Uważano więc, że obrzędy te przyćmiewają introit, który jest znacznie bardziej istotny, aniżeli te modlitwy. Zob. T. Schnitzler: The Revision of the Order of the Mass. W: CCI. Ed. A. Bugnini, C. Braga. New York: 1965, s. 138. Natomiast odnośnie do samych samego zapisu o poprzedzaniu Mszy innymi obrzędami, należy zaznaczyć, że takimi ceremoniami były: wprowadzenie zwłok, aspersja, odmawianie oficjum, wszelkie procesje, hymn do Ducha Świętego przed prymicjami, wszelkie poświęcenia i błogosławieństwa, ale już np. zakończenie adoracji Najświętszego Sakramentu nie było uznawane za taką ceremonię. Zob. Tamże.

[8] Powierzanie subdiakonowi trzymania pateny przez welon dokonało się w średniowieczu, kiedy stopień ten awansował z miana niższego do wyższego. Zob. F. Amiot: A Missa e sua história. Flamboyant: 1958, s. 60-61.

[9] To samo miało miejsce względem modlitwy Pańskiej, którą – za zgodą Konferencji Episkopatu – można było śpiewać w języku narodowym wedle melodii, która została zatwierdzona. Zob. IO, art. 48h (AAS, LVI, 888). Wynikało to z życzeń biskupów, którzy pragnęli, aby więcej części Mszy św. było odmawianych na głos. Zob. ACV, I/2, s. 91.

[10] Było to niejako powrócenie do stanu rzeczy z IX w. Zob. R. Michałek: Zmiany obrzędowe wprowadzone przez instrukcję do konstytucji o św. liturgii z 26 IX 1964. W: RBL. R. XVIII. Nr 5. 1965, s. 287.

[11] Postulowano to w wotach przesyłanych do Komisji Przedprzygotowawczej Soboru Watykańskiego II (1962-1965). Zob. ACV, II/III(3), s. 74. Wskazywano na to, że odczytywanie ostatniej Ewangelii po błogosławieństwie umniejsza znaczenie Ewangelii dnia. Zob. T. Schnitzler: The Revision of the Order of the Mass. W: CCI. Ed. A. Bugnini, C. Braga. New York: 1965, s. 138. Inni natomiast mówili o tym, że ostatnia Ewangelia nie ma żadnego związku z ofiarą mszalną, przez to nie dziwi, że początkowo odmawiano ją w zakrystii podczas zdejmowania szat liturgicznych, a dopiero od końca XV w. dołączano ją do obrzędów sprawowanych przy ołtarzu. Zob. A. Klawek: Zmiany liturgiczne w świetle historii. W: RBL. R. XVIII. Nr 2. 1965, s. 278-297. Same zaś przepisy dawnego mszału wskazywały na to, że ostatnią Ewangelię opuszczano: w Mszach, po których następowała procesja; w trzeciej Mszy św. Narodzenia Pańskiego; w II Niedzielę Męki Pańskiej, gdy przed nią dokonano poświęcenia palm i miała miejsce procesja z palmami; w Mszy Wigilii Wielkiej Nocy; w Mszach za zmarłych, gdy dokonywano absolucji przy katafalku; w Mszach, po których dokonywano konsekracji, zgodnie z wytycznymi Pontyfikału Rzymskiego. Zob. CR, art. 510.

[12] Tego podczas soboru pragnęli ojcowie soborowi. Zob. ACV, I/2, s. 122. Praktyka ta była obecna już w 1955 r., kiedy to zezwolono na sprawowanie obrzędów Wielkiego Tygodnia z samym diakonem bez subdiakona. Zob. Sacra Rituum Congregatio: Ordinationes et Declarationes circa Ordinem Hebdomadæ Sanctæ insauratum. Roma: 1957, art. 3 (AAS, XLIX, 92). Zwyczaj celebrowania Mszy z diakonem i subdiakonem został wprowadzony do życia Kościoła na przełomie pierwszego i drugiego tysiąclecia, gdyż wcześniej takich wymogów nie było, o czym świadczą liczne dzieła, ukazujące Msze z samym tylko diakonem. Zob. F. Ryan: Canimus, sine fine dicentes. The origin and development of the „Dialogue Mass” and its influence on the preparation of the „Missale Romanum” of 1970. Roma: 2021, s. 197.

[13] Zob. Tamże, IO, art. 48 (AAS, LVI, 888). Wynikało to z życzeń poszczególnych biskupów, wysyłających swoje prośby do Komisji Przedprzygotowawczej Soboru Watykańskiego II (1962-1965). Zob. ACV, I/II(3), s. 38. Warto przy tym zauważyć, że zminimalizowano udział dzwonka mszalnego w celebrze. Zob. R. Michałek: Zmiany obrzędowe wprowadzone przez instrukcję do konstytucji o św. liturgii z 26 IX 1964. W: RBL. R. XVIII. Nr 5. 1965, s. 287; Zob. T. Pawluk: Odnowa Mszy św. w świetle soborowej reformy liturgicznej. W: SW. T. IV. 1967, s. 423.

[14] Było to wyjściem naprzeciw wskazań artykułu 51 Konstytucji o Liturgii Świętej. Zob. KL, art. 51.

[15] Zob. IO, art. 49 (AAS, LVI, 889). Zgodnie z omawianym dokumentem osobami, które mogły odczytywać lekcje mszalne przed Ewangelią (poza celebransem) byli: duchowni niższych święceń (zwłaszcza ci z lektoratem i subdiakoni) lub – gdy ich nie było – świecki ministrant. Zob. Tamże, art. 50 (AAS, LVI, 889).

[16] Zob. IO, art. 51 (AAS, LVI, 889). Istotnym jest tutaj to, że nie chciano, aby wierni „byli na Mszy”, ale żeby „uczestniczyli w Mszy”, chociażby poprzez słuchanie czytań mszalnych w języku ojczystym. Zob. T. Bać: Między oczekiwaniami Ojców Soboru a współczesną praktyką liturgiczną Kościoła. Odnowa liturgii słowa po Soborze Watykańskim II. W: MK. T. XI. Kraków: 2011, s. 181. Właśnie dlatego tak szczególne było wprowadzenie języka narodowego do czytań mszalnych i modlitwy powszechnej, gdyż te dwa elementy liturgii w sposób szczególny dotyczyły wiernych. Zob. C. Braga: The Language to be used in the Liturgy. W: CCI. Ed. A. Bugnini, C. Braga. New York: 1965, s. 116.

[17] Bardzo pożądane było proklamowanie lekcji mszalnej przez kogoś innego niż celebrans. Zob. S. Araszczuk: „Nova et vetera” w liturgii Mszy św. według Mszału Pawła VI. W: LS. T. XXVI. Nr 1. 2020, s. 92. Taka praktyka miała miejsce w starożytności, a potem została zachowana w rycie cysterskim. Zob. R. Michałek: Zmiany obrzędowe wprowadzone przez instrukcję do konstytucji o św. liturgii z 26 IX 1964. W: RBL. R. XVIII. Nr 5. 1965, s. 288. W kwestii lektora, odczytującego lekcje mszalne, który nie musiał być duchownym, warto nadmienić, że jego czynność była wówczas funkcją delegowaną, a nie stałą. Zob. S. Famoso: Norms Drawn from the Hierarchic and Communal Nature of the Liturgy. W: CCI. Ed. Bugnini A., Braga C. New York: 1965, s. 94.

[18] Zob. IO, art. 53 (AAS, LVI, 890). Dostrzegano wielkie korzyści, płynące z głoszenia kilkuminutowych homilii wiernym. Zob. P.-M. Gy: The Word of God in the Liturgy. W: CCI. Ed. A. Bugnini, C. Braga. New York: 1965, s. 111. Na temat samej treści homilii, zob. W. Świerzawski: Treść liturgicznej homilii. W: RBL. R. XVII. Nr 1. 1964, s. 34-40.  Warto przy tym pamiętać, że już przepisy liturgiczne z 1960 r. zalecały, aby kapłan w niedziele i dni świąteczne wygłosił krótką homilię. Zabraniano jednak głoszenia homilii przez innego kapłana, równocześnie z trwającą akcją liturgiczną przy ołtarzu. Zob. CR, art. 474.

[19] Uczyniono to na mocy artykułu 53 Konstytucji o Liturgii Świętej. Zob. KL, art. 53. Szeroko na temat znaczenia tej zmiany, zob. F. Blachnicki: Modlitwa Powszechna we Mszy Świętej. W: GN. R. XXXIV. Nr 3. Katowice: 1965, s. 14. W ten sposób liturgia rzymska na nowo otrzymała modlitwę, która była obecna w wielu rytach wschodnich. Zob. T. Schnitzler: Common Prayer. W: CCI. Ed. A. Bugnini, C. Braga. New York: 1965, s. 141.

[20] Zob. IO, art. 56 (AAS, LVI, 890).

[21] „In Missis sive in cantu sive lectis, quae cum populo celebrantur, competens auctoritas ecclesiastica territorialis linguam vernaculam admittere potest, actis ab Apostolica Sede probatis seu confirmatis: a) praesertim in proferendis Lectionibus, Epistola et Evangelio, necnon in oratione communi seu fidelium; b) pro condicione autem locorum, etiam in cantibus Ordinarii Missae, nempe: Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus-Benedictus et Agnus Dei, et in antiphonis ad introitimi, ad offertorium et ad communionem, necnon in cantibus inter lectiones occurrentibus; c) insuper in acclamationibus, salutationibus et formulis dialogi, in formulis: Ecce Agnus Dei; Domine, non sum dignus et Corpus Christi in communione fidelium, et in oratione dominica cum sua admonitione et embolismo. Missalia tamen, quae usui liturgico inserviunt, praeter interpretationem vernaculam, etiam textum latinum contineant oportet”. Tamże, art. 57 (AAS, LVI, 891).

[22] Zob. Tamże, art. 59 (AAS, LVI, 891).

[23] Zob. Tamże, art. 60 (AAS, LVI, 891). Ta norma była wyjściem naprzeciw postulatom biskupów, którzy prosili, aby wierni przyjmujący Komunię św. w Noc Narodzenia Pańskiego lub Noc Paschalną, mogli ponownie przyjąć Komunię św. w dzień Uroczystości Narodzenia Pańskiego lub Zmartwychwstania Pańskiego. Zob. ACV, I/II(2), s. 57.

[24] Zob. IO, art. 30 (AAS, LVI, 884). Kwestia języka narodowego była bardzo żywym tematem dyskusji soborowych. W sposób szczególny aspekt języka narodowego został poruszony w 1956 r. na Kongresie w Asyżu. Zob. B. Matczak: Cipriano Vagaggini OSB i reforma liturgiczna. Studium na podstawie zbiorów archiwum w Camaldoli. Kraków: 2013, s. 46-49.

[25] Zob. IO, art. 30 (AAS, LVI, 884). 

[26] Podano przy tym konkretny sposób postępowania związanego z ubieganiem się o akceptację konkretnych tekstów. Zob. Tamże, art. 40-43 (AAS, LVI, 885-886).

[27] Zob. Tamże, art. 57 (AAS, LVI, 890-891).

[28] Zob. R. Michałek: Zmiany obrzędowe wprowadzone przez instrukcję do konstytucji o św. liturgii z 26 IX 1964. W: RBL. R. XVIII. Nr 5. 1965, s. 285.

[29] Zob. Tamże.

[30] Dokonywało się to poprzez oddzielne miejsca celebracji tychże dwóch części składowych liturgii. Zob. Tamże, s. 286.

[31] Zob. IO, art. 64-67 (AAS, LVI, 892-893) i 70-75 (AAS, LVI, 893-895). Uczyniono to jako odpowiedź na życzenie Soboru Watykańskiego II (1962-1965) wyrażone w Konstytucji o Liturgii Świętej. Zob. KL, art. 71 i 78. Na ten temat, zob. S. Famoso: Norms Drawn from the Hierarchic and Communal Nature of the Liturgy.
W: CCI. Ed. Bugnini A., Braga C. New York: 1965, s. 92. Natomiast szczegółowe normy na temat celebrowania sakramentu małżeństwa mieszanego, ujrzały światło dzienne dopiero dn. 18 marca 1966 r. Zob. Sacra Congregatio de Doctrina Fidei: Instructionem „Matrimonii sacramentum”. Roma: 1966 (AAS, LVIII, 235-239). Natomiast wskazania na temat małżeństw zawieranych przez stronę rzymskokatolicką ze stroną pochodzącą z któregoś z Kościołów wschodnich zostały wydane dn. 22 lutego 1967 r. Zob. Sacra Congregatio po Ecclesiis Orientalibus: Decretum de matrimoniis mixtis inter catholicos et orientales baptizatos acatholicos. Roma: 1967 (AAS, LIX, 165-166). Było to wyjściem naprzeciw życzeniom, spływającym do Komisji Przedprzygotowawczej Soboru Watykańskiego II. Zob. ACV, I/II(2), s. 5; Tamże, II/II(1), s. 165; Tamże, II/II(4), s. 399. Jednocześnie pracowała nad tym tematem w 1960 r. soborowa Komisja Przygotowawcza ds. Świętej Liturgii. Zob. Tamże, II/II(1), s. 412.

[32] Zob. IO, art. 91 (AAS, LVI, 898). W ten sposób były celebrowane Msze w auli soborowej. Zob. J. A. Superson: Krzyż  – ołtarz – orientacja zanoszonych modlitw. W: RBL. R. LXV. Nr 3. 2012, s. 257. Warto przy tym zauważyć, że na odsuniętym ołtarzu mogło znajdować się tabernakulum (sic!). Zob. IO, art. 95 (AAS, LVI, 898). Oddalenie ołtarza od ściany stało się jednym z charakterystycznych cech reformy. To właśnie ono wzbudzało najwięcej kontrowersji między 1964 a 1966 r., gdyż mimo braku nakazu odsuwania ołtarzy od ścian, wyburzano stare stoły eucharystyczne i wznoszono nowe. Choć trudno się dziwić wiernym, iż byli tym poruszeni, problem ten stanowił jednak element drugorzędny całej reformy, gdyż to działanie – choć w wielu miejscach wykonywane bez perspektywy duszpasterskiej – stanowiło tylko środek, a nie cel reformy. Jednakże istotne jest tutaj to, że niektórzy już w 1949 r. żywili przekonanie, że wkrótce do życia Kościoła powróciła praktyka celebrowania liturgii w stronę ludu. Zob. K. Gamber: The Reform of the Roman Liturgy. Its Problems and Background. Trans. K. D. Grimm. New York: 1993, s. 77; W. Dürig: Die Bedeutung der Liturgie im Gesamtzusammenhang der kirchlichen Reform. W: LSM. Hg. F. Henrich. Würzburg: 1968, s. 15. W Polsce już w latach trzydziestych XX w. celebrowano pierwsze liturgie w taki sposób, iż celebrans był zwrócony do wiernych. Zob. F. Bendig: Gdy celebrans przy ołtarzu zwrócony ku wiernym. W: MCH. R. 6. Nr 5. 1934/1935, s. 112-115. Na temat znaczenia odsunięcia ołtarza od ściany, zob. H. Nadrowski: Ołtarz – jego charakter koncentrujący i funkcjonalny. W: RBL. R. XXV. Nr 6. 1972, s. 316-329. Trzeba przy tym pamiętać, że samo „Consilium” wskazywało na daleko idącą ostrożność przy wprowadzeniu tego rodzaju celebracji. Zob. G. Lercaro: Epistula „Consilii”. Roma: 1966 (EL, LXXX, 319). Niemniej jednak chęć udostępnienia Kościołowi możliwości sprawowania Mszy św. versus populum, była przedstawiana przez biskupów, przesyłających swe życzenia do Stolicy Apostolskiej przed rozpoczęciem obrad soborowych. Zob. ACV, I/II(4), s. 608.

[33] Zob. IO, art. 93 (AAS, LVI, 898).

[34] Zob. Tamże, art. 94 (AAS, LVI, 898).

[35] Zob. Tamże, art. 96 (AAS, LVI, 899).