Podstawy prawa liturgicznego: Natura liturgii

Słowo liturgia, które etymologicznie pochodzi od greckich leitos[1] i ergon[2], pierwotnie używane w Grecji nie miało nic wspólnego nawet z kultem oddawanym pogańskim bogom. Tym terminem określano działania najpierw i przede wszystkim o charakterze politycznym, a także społecznym, mające na celu służbę innym. B. Nadolski i M. Kunzler wyraźnie wskazują, że ówczesne znaczenie liturgii wskazywało nie tyle na dzieło ludzi, do czego odnosi się chrześcijańskie rozumienie tego słowa, ile bardziej na dzieło dla ludu, służące innym, na korzyść kogoś[3].

Począwszy od reformy gregoriańskiej, pojawiła się potrzeba ujednolicenia liturgii, a co za tym idzie wprowadzenia pewnej organizacji, prawa i dyscypliny. W odniesieniu do czynności liturgicznych od XIV wieku zaczęto używać dwóch terminów: obrzędy i ceremonie [ritus et caeremo niae][4]. Niekiedy występowały one razem i wtedy były używane zamiennie. Ale pojawiały się też w literaturze oddzielnie i wówczas traktowano je jako pojęcia samoistne. W przypadku odrębności tych pojęć zarówno jedno, jak i drugie było używane w dwóch znaczeniach. Ritus po pierwsze odnoszono do zwyczaju, tradycji lub ustalonego czy zaaprobowanego obrzędu. Po drugie oznaczało odmianę obrzędu, czyli obrządek, jak na przykład graeci ritus. Natomiast caeremoniae po pierwsze odnoszono do przepisów regulujących sposób sprawowania służby Bożej. Po drugie zaś tym terminem określano obrzęd spełniany według przepisów, które miały zagwarantować zewnętrzny ład, harmonię i piękno. Aby zapewnić należytą troskę o ritus i caeremoniae wprowadzono zbiór przepisów zwany rubrykami lub ceremoniale, a także specjalny urząd mistrza ceremonii zwany magister caeremoniarum[5].

W Kościele na Zachodzie liturgia w znaczeniu zbliżonym do dzisiejszego była używana tak naprawdę dopiero od XVI wieku. Najpierw – pod wpływem refleksji naukowej – zaczęła pojawiać się w formie liturgica, aby oznaczyć rzeczy należące do kultu. I tak – jak podaje B. Nadolski – Cassander w 1558 roku wydał dzieło Liturgica. Później Pamelius opublikował w 1571 roku Liturgica latinorum, a Bona w 1671 roku Rerum liturgicarum libri duo. Mabilion był pierwszym autorem, który użył słowa liturgia na oznaczenie formularzy mszalnych. Uczynił to w 1685 roku w dziele Liturgia Gallicana[6].

W XIX i XX wieku zintensyfikowały się próby określenia natury liturgii. Holenderski jezuita H. Schmidt w swoim dziele Introductio in liturgiam occidentalem zaproponował aż trzydzieści rożnych określeń, nie wykluczając nawet tych, które liturgię traktowały jedynie w kategoriach dekoracyjnych czy estetycznych[7]. O. Casel promował definicję teologiczną, zgodnie z którą liturgia stanowi misterium Chrystusa i Kościoła[8]. Nie zabrakło również w tym okresie określeń ujmujących tę rzeczywistość od strony jurydycznej. R. Guardini rozumiał liturgię jako kult publiczny nakazany przez Kościół[9]. Zaś dla L. Eisenhofera była ona zewnętrznym kultem Kościoła, w swoim założeniu podanym przez Chrystusa, a w szczegółach regulowanym przez Kościół[10].

Benedykt XIV w 1752 roku wydał brewe apostolskie Quam ardenti studio (25.03.1752), w którym wspomniał o specjalistach de rerum liturgicarum[11]. Jednak w dokumentach papieskich termin liturgia pojawiał się częściej dopiero od połowy XIX wieku. Grzegorz XVI napisał o sacra liturgia w bulli Inter gravissimas (13.02.1832) oraz w liście Studium pio libri liturgici (1842). Pius IX użył terminu liturgia w encyklice Omnem sollicitudinem ad Rutenos (13.05.1874)[12]. Zaś motu proprio św. Piusa X Inter pastoralis officii sollicitudines (22.11.1903) postawiło liturgię wśród najważniejszych trosk urzędu pasterskiego[13]. W konstytucji apostolskiej Divini cultus (20.12.1928) papież Pius XI wskazał na termin liturgia jako najwłaściwszy dla określenia wzniosłego i publicznego posługiwania dokonującego się poprzez cześć religijną, obrzędy, rubryki, modlitwy, śpiew[14].

Pierwszym oficjalnym dokumentem Kościoła poświęconym w cało ści sprawom liturgii była wydana przez Piusa XII encyklika Mediator Dei (20.11.1947). Papież podał w niej funkcjonującą do dziś klasyczną definicję liturgii, określaną jako cześć publiczną, którą Zbawiciel nasz, Głowa Kościoła, żywi dla Ojca Niebieskiego, którą społeczność wiernych oddaje Założycielowi swojemu, a przezeń Ojcu Przedwiecznemu[15]. Przez tę wypowiedź zostało przypomniane, że autorem kultu jest Jezus Chrystus, zaś celem jego oddawanie czci Bogu i uświęcenie człowieka[16].

Rozumienie liturgii sprecyzowane przez Piusa XII znalazło swo je potwierdzenie w soborowej konstytucji Sacrosanctum Concilium (04.12.1963). Zostało w niej podkreślone, że przez liturgię rozumie się wypełnianie kapłańskiej funkcji Jezusa Chrystusa. W niej przez znaki dostrzegalne wyraża się i w sposób właściwy dla poszczególnych znaków dokonuje uświęcenie człowieka, a Mistyczne Ciało Jezusa Chrystusa, to jest Głowa ze swymi członkami, sprawuje pełny kult publiczny (KL 7). Liturgia stanowi kontynuację historii zbawienia, która osiąga swój punkt kulminacyjny w misterium paschalnym Chrystusa i ma przedłużenie w sakramentalnym działaniu Kościoła. Pierwszym elementem liturgii – jak to wyraźnie podkreślił M. Pisarzak – jest dzieło Boga [opus Dei], drugim natomiast dzieło Kościoła [opus Ecclesiae], które ma charakter kultu responsoryjnego wobec aktywności Boga[17]. Toteż na pierwszym miejscu zostało postawione zbawcze działanie Boga w stosunku do ludzi, a nie konieczność publicznego i należnego Bogu kultu[18]. Dlatego w liturgii dokonuje się uświęcenie człowieka i uwielbienie Boga. Uświęcenie to pochodzi od Boga Ojca przez Chrystusa w Duchu Świętym, a oddawany przez ludzi kult jest wyrazem dziękczynienia wobec otrzymanych łask[19].

Przy tej okazji Ojcowie Soborowi zauważyli, że czynności liturgiczne nie są prywatnymi czynnościami, lecz uroczyście sprawowanymi obrzędami Kościoła, który jest „sakramentem jedności”, czyli ludem świętym, zjednoczonym i zorganizowanym pod zwierzchnictwem biskupów (KL 26). W świetle tych słów to lud Boży uczestniczy w prawdziwym dziele Boga (KKK 1069)[20]. Stąd też celebracje liturgiczne wyrażają prawdziwą naturę Kościoła. Umacniają go w jego misji wobec świata, przez co staje się on – jak wskazał M. Pisarzak – coraz bardziej wspólnotą [communio] z Trójjedynym Bogiem oraz we własnych strukturach hierarchiczno-charyzmatycznych[21]. Dlatego wszelkie czynności liturgiczne nie należą do sfery prywatnej poszczególnych wiernych, ale są wspólnym działaniem Chrystusa i zjednoczonego z Nim Kościoła[22].

Gdy mowa o działaniu liturgicznym, które nie ma charakteru prywatnego, ale jest przecież czynnością publiczną Chrystusa i zjednoczonego z Nim Kościoła, wówczas czytelny i uzasadniony staje się wymóg obecności w normach kanonicznych prawa liturgicznego. Stanowi ono istotną część uświęcającego porządku prawnego Kościoła. Jest zbiorem ustaw i nakazów odnoszących się do zatwierdzonych obrzędów i czynności kul tu Bożego, które należy zachować, gdy sprawuje się liturgię. Zachowanie tych koniecznych czynności warunkuje bowiem ważność i godziwość podejmowanych aktów. Dlatego normy kościelne, widziane w aspekcie prawa liturgicznego, chronią autorytatywnie to, co w sprawowanych czynnościach jest stałe i niezmienne, jak również mają zapewnić, aby do zmiennych części obrzędów liturgicznych nie wkradły się elementy nie pożądane, niezgodne z wewnętrzną naturą liturgii[23].

Ks. dr Marcin Kołodziej

[1] Leitos to grecki przymiotnik, w rodzaju nijakim – leiton, oznaczający ludowy, należący do ludu, który z kolei pochodzi od greckiego słowa leos – lud. Por. B. Nadolski, dz. cyt., s. 11–12; Liturgia, w: Leksykon liturgii, B. Nadolski (oprac.), Poznań 2006, s. 745; M. Kunzler, Liturgia Kościoła, tłum. L. Balter, Poznań 1999, s. 26–27.

[2] Ergon to grecki rzeczownik tłumaczony jako czyn publiczny, co w języku łacińskim zostało oddane przez słowo opus. Por. B. Nadolski, dz. cyt., s. 11–12; Liturgia, w: Leksykon liturgii, dz. cyt., s. 745; M. Kunzler, dz. cyt., s. 26–27.

[3] B. Nadolski, dz. cyt., s. 11-12; Liturgia, w: Leksykon liturgii, dz. cyt., s. 745; M. Kunzler, dz. cyt., s. 26–27.

[4] P.M. Gy, La liturgie dans l’histoire, Paris 1990, s. 179; M. Pisarzak, Nazwy liturgii za Zachodzie, „Liturgia Sacra” 8 (2002), nr 1, s. 46.

[5] M. Pisarzak, art. cyt., s. 51.

[6] B. Nadolski, dz. cyt., s. 16; Liturgia, w: Leksykon liturgii, dz. cyt., s. 748.

[7] H. Schmidt, Introductio in liturgiam occidentalem, Romae 1962, s. 47-60; Liturgia, w: Leksykon liturgii, dz. cyt., s. 749.

[8] O. Casel, Das Christlische Kultmysterium, Regensburg 1960, s. 59; Liturgia, w: Leksykon liturgii, dz. cyt., s. 750.

[9] R. Guardini, Vom Geist der Liturgie, Freiburg im Breisgau 1954, s. 13–14; Liturgia, w: Leksykon liturgii, dz. cyt., s. 749.

[10] L. Eisenhofer, Handbuch der katholische Liturgik, t. I, Freiburg im Breisgau 1932, s. 6; Liturgia, w: Leksykon liturgii, dz. cyt., s. 750.

[11] M. Pisarzak, art. cyt., s. 51.

[12] B. Nadolski, dz. cyt., s. 16; Liturgia, w: Leksykon liturgii, dz. cyt., s. 748; M. Pisarzak, art. cyt., s. 51.

[13] Pius X, List apostolski motu proprio o muzyce Inter pastoralis officii sollicitudines (22.11.1903), w: A. Filaber, Prawodawstwo muzyki liturgicznej, Warszawa 1997, s. 8–17.

[14] Pius XI, Constitutio apostolica Divini cultus de liturgia deque cantu gregoriano et musica sacra cotidie magis provehendis (20.12.1928), AAS 21 (1929), s. 33–41.

[15] Pius XII, Encyklika Mediator Dei o liturgii (20.11.1947), nr 9, dz. cyt., s. 13.

[16] B. Nadolski, dz. cyt., s. 20; J. Nowak, Prawo w służbie…, dz. cyt., s. 20.

[17] M. Pisarzak, art. cyt., s. 53.

[18] Liturgia, w: Leksykon liturgii, dz. cyt., s. 752.

[19] S. Czerwik, Wprowadzenie do Konstytucji o liturgii świętej, w: Sobór Watykański II, Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, Poznań 2012, s. 43–44; M. Kołodziej, Zgromadzenie liturgiczne jako rzeczywistość teologiczno-kanoniczna w ministerialnym posługiwaniu Kościoła, Wrocław 2012, s. 125.

[20] S. Czerwik, Pojęcie i natura liturgii, w: Euntes docete: XXV lat Instytutu Liturgicznego na Wydziale Teologicznym Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie, S. Koperek (red.), Kraków 1993, s. 58.

[21] M. Pisarzak, art. cyt., s. 54.

[22] S. Czerwik, Wprowadzenie do Konstytucji o liturgii świętej, w: Sobór Watykański II. Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, dz. cyt., s. 46; M. Kołodziej, Zgromadzenie liturgiczne jako rzeczywistość teologiczno-kanoniczna…, dz. cyt., s. 125.

[23] W. Wenz, Prawne aspekty reformy liturgicznej. Refleksja kanoniczna z racji 50-lecia ogłoszenia Konstytucji o liturgii świętej Sacrosanctum Concilium, w: Blaski i cienie reformy liturgicznej. 50 lat soborowej Konstytucji o liturgii świętej Sacrosanctum Concilium, S. Araszczuk (red.), Wrocław 2014, s. 82–83.