Podstawy prawa liturgicznego: Określenie prawa liturgicznego

Ponieważ poprzez liturgię Bóg dokonuje uświęcenia człowieka (KL 7), a ona sama – jak zauważył Ł. Korporowicz – opiera się na „ludzkim poszukiwaniu”[1], dlatego musiała stać się także przedmiotem zainteresowania prawa kanonicznego[2]. Zjawisko liturgii w Kościele łacińskim ma złożony charakter. Bowiem w jego skład wchodzą nie tylko elementy teologiczne, ale i prawne[3]. Problematyka sprawowania liturgii choć nie ogranicza się jedynie do sfery prawnej, bo poza nią znacząco wykracza, to jednak daje podstawy do tego, aby w ramach prawa kościelnego można było wyszczególnić prawo liturgiczne, które w przekonaniu niektórych stanowi nawet największą gałąź prawa, jakim posługuje się Kościół[4].

Definiowanie prawa liturgicznego było obecne już wiele dziesiątek lat przed Soborem Watykańskim II. W jednym z największych XIX wiecznych komentarzy do prawa kanonicznego F.X. Wernz mianem prawa liturgicznego nazwał całość prawa czy to Bożego, czy kościelnego, w którym w szerszym znaczeniu jest uporządkowana liturgia Kościoła katolickiego [Complexum legum sive divinarum sive ecclesiasticarum, quibus liturgia sensu lato Ecclesiae catholicae ordinatur][5]. W jego ocenie sama liturgia w sensie szerszym była zbiorem zewnętrznych i publicznych obrzędów, uporządkowanych przez kompetentną władzę kościelną. A prawodawstwo liturgiczne stanowiło zbiór przepisów narzuconych przez hierarchię, która miała upoważnienie do deklarowania przepisów liturgiczne go prawa Bożego i stanowienia liturgicznego prawa kościelnego. Prawo liturgiczne – jak uważał F.X. Wernz – odnosiło się zatem do administrowania kultem Bożym, w tym sakramentami i sakramentaliami, oraz czuwania nad wszystkim, co było związane z władzą święceń[6].

Taka koncepcja prawa liturgicznego skłaniała do postrzegania samej liturgii jako zbioru przepisów i nakazów, za pomocą których odpowiednia władza kościelna reguluje sposób sprawowania kultu, a samo prawo stanowi jedynie normę wydaną przez tą władzę. Stąd też w praktyce święta liturgia miała być czynnością zdefiniowaną przez rubryki, gdzie prawo liturgiczne, rozumiane normatywistycznie, czyli podporządkowane odpowiedniej hierarchii, ma wobec liturgii charakter nadrzędny[7].

Także u innych autorów tego okresu prawo liturgiczne stanowiło część prawa kanonicznego i miało silnie pozytywistyczny sens. Liturgię postrzegano jako zbiór reguł. Podkreślano jej zewnętrzny i oficjalny charakter. Wskazywano też na to, że przy jej sprawowaniu należy być wiernym wobec przepisów wydanych w stosunku do niej przez odpowiednią władzę kościelną. Zatem – jak podkreślił A. Montan – autorzy tego wie ku, tacy jak: D. Bouix[8], Ph. Oppenheim[9], L.R. Barin[10], S. Romani[11], O. De Simone[12], byli zwolennikami zasady, zgodnie z którą to władza tworzy prawo [auctoritas facit legem][13].

W dyskusji nad definicją prawa liturgicznego na uwagę zasługuje pogląd Giacomo Lercaro, który wyraźnie postulował konieczność kodyfikacji takiego prawa[14]. W swoim dziele Piccolo dizionario liturgico wydanym w 1950 roku napisał, że mianem prawa liturgicznego określa się dyspozycje prawodawstwa kościelnego związane z kultem[15]. Tłumaczył konieczność istnienia tego prawa na przykładzie historycznych postaci i źródeł. Stwierdził, że Jezus Chrystus był wierny prawu. Także Apostołowie od początku przestrzegali ustanowionych norm. Poszczególni papieże i biskupi, czy to zgromadzeni na soborach i synodach, czy to poza nimi, starali się stanowić i uzupełniać prawo w kwestiach liturgicznych zawsze w łączności z Tradycją[16]. Użyty tutaj przez autora czasownik uzupełniać miał za zadanie podkreślić zależność stanowionego później prawa liturgicznego od prawa Bożego. Definicja zaproponowana przez G. Lercaro – jak zauważył A. Montan – zobowiązuje do szukania źródeł stanowienia kultu chrześcijańskiego w Jezusie Chrystusie i Kościele apostolskim[17].

W literaturze posoborowej pojęcie prawa liturgicznego ma charak ter bardziej opisowy i formułowane jest jako zbiór norm, które regulują sprawowanie liturgii[18]. Nawet, jeśli nie istnieje żadne kryterium dogma tyczne, które skłaniałoby autorów do rozgraniczenia prawa liturgicznego od prawa kanonicznego – jak zauważył A. Montan – istnieje ogólna tendencja, aby – na podstawie kan. 2 KPK[19] – nie przeciwstawiać, ale rozróżnić i rozdzielić te dwa obszary prawne. Wynika to z faktu, że prawo liturgiczne, choć słusznie uważane za integralną część prawa kanonicznego, dotyczy jednak liturgii, która w swojej istocie stanowi wypełnianie w Kościele kapłańskiego urzędu Jezusa Chrystusa (KL 7)[20]. Ponadto do głosu dochodzi złożony charakter prawa liturgicznego, a co za tym idzie fakt podwójnego pochodzenia norm dotyczących liturgii, stąd też wynika pewnie takie podejście do niniejszego zagadnienia[21].

Cuva w Nuovo dizionario di diritto canonico definiuje prawo liturgiczne bądź prawodawstwo liturgiczne jako zespół prawnie wydanych norm lub dyspozycji, dotyczących porządku liturgicznego[22]. Prawo to ma za zadanie, uwzględniając właściwą naturę liturgii, w której poprzez odpowiednie czynności i znaki realizuje się kapłański urząd Jezusa Chrystusa, ochronić wszystko to, co odnosi się do ważności i godziwości sprawowanych misteriów. W definicji zaproponowanej przez A. Cuva nie ma zatem sprzeczności pomiędzy aspektem normatywnym, a teologicznym sensem liturgii. Autor bowiem nie odrzuca charakteru transcendentnego pochodzenia prawa, przy jednoczesnym uszanowaniu, że prawo liturgiczne jest ordinatio danym ad bonum commune[23].

W podręczniku do liturgii dla studentów Instytutu Liturgicznego w Rzymie F.R. MacManus podkreślił, że prawo liturgiczne jest słusznie uznawane za integralną część prawa kanonicznego. W niektórych aspektach zbiega się z pozostałymi przepisami Kościoła, w innych natomiast się różni. W tym przypadku chodzi o przedstawienie przepisów, które rządzą celebracjami liturgicznymi i stosują się jedynie do Kościoła łacińskiego, nie dotyczą zaś katolickich Kościołów Wschodnich. Prawo liturgiczne ma stanowić o normach celebracji, ustalać słowa, postawy i gesty oraz czas i miejsce. Te wszystkie przepisy uwzględniają świętość liturgii, która jest jednocześnie dziełem boskim i ludzkim, zakłada oddanie czci Bogu i uświęcenie człowieka[24].

W przywołanym powyżej dziele F.R. MacManus dokonał słusznego rozróżnienia, o którym stanowi prawodawca w kan. 2 KPK, na normy dotyczące celebracji świętych misteriów oraz normy ściśle powiązane z dyscypliną kościelną. Zaznaczył ponadto, że współczesne prawo liturgiczne stoi bardziej po stronie – jak to sam nazwał – pastoralnej rewizji kanonicznej, co wynika niewątpliwie z założeń odnowy liturgicznej podjętej na Soborze Watykańskim II[25]. Bo jeśli w poprzednich wiekach kanoniści postawili większy nacisk na wolę prawodawcy przy stanowieniu prawa liturgicznego, to obecnie przy stanowieniu przedmiotowych przepisów należy bardziej uwzględniać racjonalną normę zanurzoną w Tradycji Kościoła. I nie chodzi tutaj bynajmniej o minimalizację prawa liturgicznego kosztem jedynie duszpasterskiego ujęcia, ale stanowienie przepisów liturgicznych uwzględniających zarówno fundamentalne za sady liturgii, jak i prawdziwą naturę całego Kościoła[26].

Kolejny ważny głos w dyskusji odnośnie przedmiotowego pojęcia dostarczył J.M. Huels w swoim dziele Liturgy and Law[27]. Potwierdził, że prawo liturgiczne [ius liturgicum] jest częścią prawa kanonicznego, które z kolei zarządza liturgią[28]. Swoją refleksję nad liturgią oparł o kan. 834 § 1–2 KPK, który koresponduje z soborową konstytucję Sacrosanctum Concilium (KL 7). Natomiast jako źródła prawa liturgicznego wskazał na wprowadzenia do ksiąg liturgicznych i rubryki w nich zawarte, dokumenty Stolicy Apostolskiej wydane w kwestii liturgii oraz Kodeks prawa kanonicznego. W tym ostatnim chodzi szczególnie o czwartą księgę i przepisy odnoszące się do prawa i zwyczaju, odpowiednio adaptowane do liturgii[29]. Jedyną wątpliwością, jaką podjął autor, jest fakt, że obecne prawo liturgiczne ma być ustanawiane zgodnie z zamysłem Vaticanum II, a ten błędnie odczytany może doprowadzić do arbitralności. Dlatego przypomina, że liturgia w jej aspekcie prawnym musi uwzględniać jednocześnie trzy walory: teologiczny, kanoniczny i pastoralny[30].

Zaproponowane powyżej definicje pozwalają na sprecyzowanie ogólnych wniosków. Po pierwsze: można mówić o prawie liturgicznym. Po drugie: prawo to stanowi zbiór norm odnoszących się do sprawowania czynności liturgicznych. Po trzecie: jest ono nieodłącznym elementem liturgii, nie stanowi tylko prawa zewnętrznego, ale jest prawem wewnętrznym, gdyż jego konieczność wypływa także ze środka samej liturgii. Po czwarte: prawo liturgiczne stanowi integralną część prawa kanoniczne go i jest ściśle połączone z Kodeksem prawa kanonicznego. Po piąte: po między prawem liturgicznym, a prawem kanonicznym zachodzi wyraźna relacja[31].

Ks. dr Marcin Kołodziej

[1] Ł. Korporowicz, art. cyt., s. 24.

[2] Tamże.

[3] G. Dzierżon, Relacja prawa liturgicznego do Kodeksu, w: Finis legis Christus. Księga pamiątkowa dedykowana księdzu profesorowi Wojciechowi Góralskiemu z okazji siedemdziesiątej rocznicy urodzin, J. Wroceński, J. Krajczyński (red.), Warszawa 2009, s. 356.

[4] R.K. Seasoltz, art. cyt., s. 122123, J.M. Pommarès, art. cyt., s. 216217; Ł. Korporowicz, art. cyt., s. 24.

[5] F.X. Wernz, Ius Decretalium. Tomus III. Ius administrationis Ecclesiae Catholicae, t. II, Romae 1908, nr 314, s. 2; A. Montan, art. cyt., s. 743.

[6] F.X. Wernz, dz. cyt., s. 1; A. Montan, art. cyt., s. 744.

[7] A. Montan, art. cyt., s. 744.

[8] D. Bouix, Tractatus de Jure Liturgico, Parisiis 1873.

[9] Ph. Oppenheim, Institutiones Systematico-Historicae in Sacram Liturgiam, t. II–IV, Taurinii–Romae 19391940.

[10] L.R. Barin, Catechismo Liturgico, t. I, Rovigo 1933.

[11] S. Romani, Liturgia e diritto, „Il Monitore Ecclesiastico” 47 (1935), s. 218–221.

[12] O. De Simone, De notione ac officio liturgici iuris, „Monitor Ecclesiasticus” 85 (1960), s. 151–159.

[13] A. Montan, art. cyt., s. 744–745.

[14] G. Lercaro, Piccolo dizionario liturgico, Genova 1950, s. 105.

[15] G. Lercaro, dz. cyt., s. 105; A. Montan, art. cyt., s. 745–746.

[16] B. Neunheuser, Storia della liturgia attraverso le epoche culturali, Roma 1983, s. 15–24.

[17] A. Montan, art. cyt., s. 746.

[18] Tamże.

[19] Szczegółowa analiza tego kanonu w oparciu o najnowszą literaturę zostanie podjęta w dalszej części niniejszego opracowania.

[20] A. Montan, art. cyt., s. 746

[21] G. Dzierżon, art. cyt., s. 357; Ł. Korporowicz, art. cyt., s. 24–25.

[22] A. Cuva, Diritto liturgico, w: Nuovo dizionario del diritto canonico, C. Corral Salvador, V. De Paolis, G. Ghirlanda (red.), Cinisello Balsamo (Milano) 1993, s. 383; G. Dzier żon, art. cyt., s. 356; A. Montan, art. cyt., s. 746.

[23] A. Cuva, Diritto liturgico, w: Nuovo dizionario del diritto canonico, dz. cyt., s. 383; A. Montan, art. cyt., s. 746.

[24] F.R. MacManus, Il diritto liturgico, w: Scientia Liturgica. Manuale di Liturgia. I. Introduzione alla liturgia, A.J. Chupungco (red.), Casale Monferrato 2003, s. 410 411; A. Montan, art. cyt., s. 747.

[25] F.R. MacManus, Il diritto liturgico, art. cyt., s. 412–413; A. Montan, art. cyt., s. 747.

[26] F.R. MacManus, Il diritto liturgico, art. cyt., s. 428–429; A. Montan, art. cyt., s. 748.

[27] J.M. Huels, Liturgy and Law: Liturgical Law in the System of Roman Catholic Canon Law, Montreal 2006. Jest to tytuł oryginału, który został opublikowany w języku angielskim. Z tej racji, że wydanie oryginalne nie jest już dostępne, autor korzysta z wydania francuskojęzycznego. Por. J.M. Huels, Liturgie et droit. Le droit liturgique dans le systeme du droit canonique de l’Eglise catholique, Montreal–Paris 2007.

[28] J.M. Huels, dz. cyt., s. 72; A. Montan, art. cyt., s. 748.

[29] J.M. Huels, dz. cyt., s. 94–99, 133–157; A. Montan, art. cyt., s. 748.

[30] J.M. Huels, dz. cyt., s. 71–91; A. Montan, art. cyt., s. 748.

[31] A. Montan, art. cyt., s. 750.